Συντάκτης: Γιώργος Ξανθάκης

«O Ταρκόφσκι για μένα είναι o μεγαλύτερος από όλους μας, αυτός που επινόησε μια νέα γλώσσα, πιστή στη φύση του κινηματογράφου, καθώς συλλαμβάνει τη ζωή ως αντανάκλαση, τη ζωή ως ένα όνειρο»

Ιngmar Bergman

• ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΕΡΓΟ-ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ

Αν ο Σεργκέι Αϊζενστάιν είναι ο άνθρωπος που ουσιαστικά δημιουργεί τον ρωσικό κινηματογράφο, ο Αντρέι Αρσένιεβιτς Ταρκόφσκι είναι αυτός που τον καθιερώνει.

Ο σπουδαίος ρώσος δημιουργός ήρθε στη ζωή στις 4 Απριλίου του 1932, στην πόλη Ζαβράγιε (Zavrazhye) της Ρωσίας. Ήταν γιος του Arseny Alexandrovich Tarkovsky, σημαντικού ρώσου ποιητή του 20ού αιώνα, και της Maria Ivanova Vishnyakova, ηθοποιού. Οι γονείς του χώρισαν όσο ήταν ακόμη μικρός. Βίωσε το 1937 μια δύσκολη περίοδο, όταν ο πατέρας του αναχώρησε για τον πόλεμο. Παρακολούθησε μαθήματα πιάνου σε μουσική σχολή, καθώς επίσης γλυπτική, ζωγραφική και αραβικά, ενώ για ένα διάστημα εργάστηκε ως γεωλόγος στη Σιβηρία.

Το 1956 εισέρχεται στην περίφημη κινηματογραφική σχολή της Ρωσίας, VGIK, όπου παρακολουθεί μαθήματα με μέντορες τον Mikhail Romm και τον Alexander Dovzhenko. Οι «Φονιάδες» (Ubiitsy, 19′, 1958) αποτέλεσαν την πρώτη φοιτητική ταινία του, βασισμένη στο ομώνυμο διήγημα του Έρνεστ Χέμινγουεϊ και ακολούθησε η δεύτερη φοιτητική του ταινία «Δεν Υπάρχει Αναχώρηση Σήμερα» (Segodnya uvolneniya ne budet, 45′, (1959). Το 1960 θα αποφοιτήσει, παρουσιάζοντας ως πτυχιακή εργασία του τη μικρού μήκους ταινία (46΄) «Ο Οδοστρωτήρας και το Βιολί» ( The steamroller and the violin).

Στη συνέχεια πήγε να δουλέψει για τη Mosfilm και έκανε το σκηνοθετικό ντεμπούτο του σε ταινία μεγάλου μήκους το 1962 με τα «Παιδικά Χρόνια του Ιβάν», την τραγική ιστορία της κατεστραμμένης παιδικής ηλικίας του Ιβάν εν καιρώ πολέμου, ζωγραφισμένης χωρίς ίχνος συναισθηματισμού. Η ταινία του κέρδισε τον Χρυσό Λέοντα στο Φεστιβάλ της Βενετίας, και  ο Ζαν Πωλ Σαρτρ έγραψε πως είναι «η ωραιότερη ταινία που έχω δει ποτέ μου».

Η δεύτερη ταινία του, «Αντρέι Ρουμπλιώφ», είναι ίσως το πιο γνωστό έργο του Ταρκόφσκι. Φαινομενικά πορτραίτο ενός ρώσου ζωγράφου του 15ου αιώνα, η ταινία είναι στην πραγματικότητα ένα μεταφορικό δράμα που αντικατοπτρίζει τη δεινή κατάσταση των ρώσων καλλιτεχνών στο καταπιεστικό σοβιετικό καθεστώς. Μερικοί αναλυτές έχουν επεκτείνει την παραβολή της ταινίας ως αντικατοπτρισμό των δραματικών επιπτώσεων του πολέμου και του χάους στην ανθρωπότητα. Πολλοί κριτικοί θεωρούν αυτό το έργο το αριστούργημα του Ταρκόφσκι, αλλά αν και γυρίστηκε το 1966, τα προβλήματα με τους σοβιετικούς λογοκριτές, λόγω του χριστιανικού περιεχομένου της, ανέστειλαν την προβολή του μέχρι το 1971. Η ταινία κέρδισε ένα βραβείο FIPRESCI στις Κάννες και έφερε τον Ταρκόφσκι στην πρωτοπορία του διεθνούς κινηματογράφου.

Το 1972 σκηνοθετεί το «Σολάρις» και αποσπά βραβείο Grand Prix Special du Juri. Βασισμένο στο ομότιτλο μυθιστόρημα του Στάνισλαβ Λεμ, το φιλμ αποτελεί την πρώτη απόπειρα του να ασχοληθεί με το σινεμά του φανταστικού, ακολουθώντας το οδοιπορικό του Κρις Κέλβιν, που έχει σταλεί σε αποστολή στον πλανήτη Solaris για να ξεδιαλύνει τα μυστήρια που αναφέρθηκαν από έναν προηγούμενο κοσμοναύτη.

Η ταινία του 1975 «Καθρέφτης», με την αιθέρια αφήγηση και τις πρωτοποριακές σκηνοθετικές τεχνικές, έγινε πολύ δημοφιλής μεταξύ των ρώσων διανοουμένων. Μια οικεία, πολυεπίπεδη αυτοβιογραφική ιστορία στην οποία το χρονοδιάγραμμα παλινδρομεί διαρκώς προς τα εμπρός και προς τα πίσω, αντανακλώντας τα όνειρα του Ταρκόφσκι και τις εμπειρίες μιας οικογένειας καλλιτεχνών κάτω από την εξουσία του Στάλιν. Θεωρείται από πολλούς ένα αμιγώς υποκειμενικό έργο, συμπληρωματικό του «Ιβάν», στο οποίο περιγραφόταν αντικειμενικά η εμπειρία ενός αγοριού που μεγάλωσε κατά την εποχή του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.

Τον Δεκέμβριο του 1976, σκηνοθετεί το “Hamlet” του William Shakespeare, το μοναδικό θεατρικό του έργο, στο Lenkom Theatre της Μόσχας.

Η τελευταία του ταινία στην Ρωσία, ήταν το «Στάλκερ» του 1979, όπου περιγράφεται η πορεία τριών ατόμων μέσα σε ένα φανταστικό τοπίο καθώς αναζητούν έναν μυστηριώδη χώρο στον οποίο εκπληρώνονται όλες οι ανθρώπινες ασυνείδητες επιθυμίες.

Στις αρχές της δεκαετίας του ‘80, ο Ταρκόφσκι άρχισε να κάνει ταινίες έξω από τη σοβιετική Ρωσία. Αλλά αν και έκανε ταινίες στην Ιταλία και τη Σουηδία, τα θέματα, ο τόνος και το ύφος παρέμειναν αμιγώς ρωσικά.

Το 1983 στην Ιταλία, σκηνοθετεί το ντοκιμαντέρ «Ταξίδι στον Χρόνο», ένα ωριαίο ντοκιμαντέρ, το οποίο εξιστορεί τα ταξίδια του στην Ιταλία για τα γυρίσματα της «Νοσταλγίας», και για τα οποία συνεργάστηκε στενά με τον σεναριογράφο και συγγραφέα Τονίνο Γκουέρα.

Την ίδια χρονιά ολοκληρώνει και τη «Νοσταλγία» (1983), με κεντρικό ήρωα έναν συγγραφέα που επισκέπτεται την Ιταλία σκοπεύοντας να γράψει τη βιογραφία του ρώσου συμπατριώτη του και ποιητή Σασνόφσκι, ο οποίος είχε ζήσει τον 18ο αιώνα, και αφού έμεινε στην Ιταλία για τρία χρόνια, επιστρέφοντας στη Ρωσία είχε γίνει ράκος και αυτοκτόνησε. Για τη «Νοσταλγία» μοιράζεται το βραβείο “Grand Prix du cinema de creation” με τον μεγάλο γάλλο σκηνοθέτη Robert Bresson, με τον οποίο είχε εκλεκτική συγγένεια στην πίστη στις αρχές του Χριστιανισμού και του Ουμανισμού, για το αριστουργηματικό φιλμ του τελευταίου «Το Χρήμα».

Το 1984, ο Ταρκόφσκι δεν μπόρεσε να πάρει την επίσημη άδεια να παραμείνει στο εξωτερικό, και έμαθε ότι αν γυρίσει στη Μόσχα, δεν θα του επιτραπεί πλέον να κάνει ταινίες, οπότε αυτοεξορίστηκε στη Δυτική Ευρώπη.

Το 1986 ολοκλήρωσε τη «Θυσία», το κύκνειο άσμα του που είναι παράλληλα και ένας φόρος τιμής στον Ίνγκμαρ Μπέργκμαν. Ένας μεσήλικας μαθαίνει από το ραδιόφωνο ότι κηρύχτηκε ο Γ’ Παγκόσμιος Πόλεμος. Μέσα από μια εκ βαθέων προσευχή, και μέσα από αυτόν ο Ταρκόφσκι, αφήνει στον κόσμο την τελευταία προσευχή και ζητά να θυσιαστεί ο ίδιος μαζί με ό,τι υλικό έχει αποθησαυρίσει, για να αποφευχθεί το πυρηνικό ολοκαύτωμα. Το φιλμ, που κέρδισε 3 βραβεία στις Κάννες, αποτελεί την πνευματική παρακαταθήκη του δημιουργού στην ανθρωπότητα.

Ο Ταρκόφσκι άφησε την τελευταία του πνοή στις 29 Δεκεμβρίου του 1986 στο Παρίσι, ηττημένος από την ασθένεια που τον βασάνιζε. Ήταν παντρεμένος με τη Larisa Kizilova-Tarkovskaya και είχε έναν γιο, τον Andrei Jr. Το 1990 τιμήθηκε με το βραβείο Lenin, για την «εξαιρετική συμβολή του στην ανάπτυξη της κινηματογραφικής τέχνης και για το ανανεωτικό του έργο που στοχεύει στην κατάφαση των ανθρώπινων αξιών και του ουμανισμού».

Μετά τον θάνατό του, με πρωτοβουλία της γυναίκας του, εκδόθηκαν τα προσωπικά του ημερολόγια σ’ έναν τόμο που φέρει το γενικό τίτλο «Μαρτυρολόγιο». Επιπρόσθετα, πολλά ντοκιμαντέρ γυρίστηκαν προς τιμήν του, στα οποία συμπεριλαμβάνονται τα: “Moscow Elegy” του Alexander Sokurov, “One day in the life of Andrei Arsenevich” του Chris Marker, “Αντρέι Ταρκόφκσι. Σινεμά σαν Προσευχή” του γιου του, Andrei Jr. Πληθώρα ελληνικών και ξενόγλωσσων βιβλίων, άρθρων και η προσωπογραφία του σε ρώσικα γραμματόσημα τιμούν το έργο του σκηνοθέτη. Εκτός από τις ταινίες, έγραψε και το βιβλίο «Σμιλεύοντας τον Χρόνο» (Sculpting in Time), το οποίο αποτελεί μια πνευματική αυτοβιογραφία σχετικά με το έργο, τις απόψεις του για την τέχνη και τη ζωή του.

Η συνέχεια με το Μέρος ΙΙ το επόμενο Σάββατο, αναλύοντας πλέον αυτόνομα την κάθε ταινία.