Συντάκτης: Γιώργος Ξανθάκης

Εβδομήντα εννέα χρόνια μετά τη Χιροσίμα και το Ναγκασάκι, η κατοχή πυρηνικών όπλων από απρόβλεπτους ηγεμόνες αλλά και η πιθανότητα τρομοκρατικών ομάδων να αποκτήσουν κάποιου είδους πυρηνικά όπλα πολλαπλασιάζουν την παγκόσμια ανασφάλεια.

Αλλά και η χρήση της πυρηνικής ενέργειας για «ειρηνικούς» σκοπούς έχει αποδειχθεί εξαιρετικά καταστροφική. Η απερίσκεπτη αναγόρευσή της ως σιωπηλής, φθηνής και αξιόπιστης λύσης στο ενεργειακό έλλειμμα αποτελεί απατηλό μύθο.

Γράφει ο Freud, στο κείμενό του «Η δυστυχία στον πολιτισμό»: «Το καθοριστικό ερώτημα για την τύχη του ανθρώπινου είδους μού φαίνεται πως είναι να γνωρίζουμε εάν και σε ποιο βαθμό η πολιτιστική του ανάπτυξη θα κατορθώσει να ελέγξει τη διαταραχή που φέρνει στην κοινωνία η ανθρώπινη ορμή της αγριότητας και της αυτοκαταστροφής… Οι άνθρωποι έχουν φτάσει στο σημείο να ελέγχουν σε τέτοιο βαθμό τις δυνάμεις της φύσης, που είναι πια εύκολο να εξολοθρεύσουν οι μεν τους δε, ως τον τελευταίο. Το γνωρίζουν, κι από ‘κει προέρχεται η ανησυχία, η δυστυχία και το άγχος τους…».

Οι κίνδυνοι, πραγματιστικοί, ψυχικοί και ηθικοί, που εγκυμονεί η πυρηνική ενέργεια έχουν διαχρονικά εμπνεύσει μεγάλους δημιουργούς του σινεμά. Ας δούμε τα σημαντικότερα φιλμ με θεματολογία ή αναφορές στην πυρηνική καταστροφή, με χρονολογική σειρά.

• Χιροσίμα Αγάπη μου | Hiroshima Mon Amour (1959) του Αλέν Ρενέ

Γαλλίδα ηθοποιός γνωρίζει ένα ιάπωνα αρχιτέκτονα στη Χιροσίμα και ζει για 24 ώρες έναν τρελό έρωτα μαζί του. Για την ηρωίδα του Ρενέ, ο έρωτας είναι ενιαίος και αδιαίρετος. Η νέα σχέση που ταράζει τη ζωή της ανακαλεί εικόνες από την ερωτική της ιστορία μ’ έναν γερμανό στρατιώτη στη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, στην πόλη Νεβέρ. Το παρελθόν της ηρωίδας συναντά το παρελθόν της Χιροσίμα: η πόλη βιώνει το τραύμα του πυρηνικού ολέθρου, η ηρωίδα κουβαλάει την τραυματική εμπειρία ενός έρωτα που διακόπηκε βίαια στο παρελθόν. Οι εικόνες της νυχτερινής Χιροσίμα, τα φρικιαστικά επίκαιρα με τα θύματα της βόμβας, οι πανέμορφες ερωτικές σκηνές, οι λογοτεχνικοί διάλογοι της Μαργκαρίτ Ντυράς, τα περάσματα του χρόνου από το παρόν στο παρελθόν με φλας-μπακ (τούτη η ιδιοφυής σύνδεση του ατομικού και συλλογικού δράματος), η αποκόλληση της ηχητικής μπάντας από την εικόνα και τις καθαρά αφηγηματικές λειτουργίες δημιουργούν μία οπτικοακουστική σύνθεση σε λυρισμό και δραματική δύναμη, που κάνουν την ταινία ένα καθαρό αριστούργημα, οι μορφικές καινοτομίες της οποίας κάλλιστα συγκρίνονται με αυτές του «Πολίτη Κέιν». Μαζί με το «Με Κομμένη την Ανάσα» του Γκοντάρ, το «Χιροσίμα Αγάπη μου» αποτελεί το σημείο τομής του σύγχρονου, μοντέρνου σινεμά.

• Όσο θα Υπάρχει ο Κόσμος | On the Beach (1959) του Στάνλεϊ Κρέιμερ

Πυρηνική έκρηξη στην ατμόσφαιρα της γης και η μόνη ήπειρος που έμεινε αλώβητη είναι η Αυστραλία. Βροχή και χιόνι ίσως δώσουν λύση στην απομάκρυνση της ραδιενέργειας από την ατμόσφαιρα. Τα πράγματα δεν είναι όμως τόσο απλά στην πράξη, όσο στη θεωρία. Σε λίγους μήνες η ραδιενέργεια θα φτάσει και στην απομακρυσμένη ήπειρο, μολύνοντας έτσι κάθε τετραγωνικό χιλιοστό του πλανήτη μας. Η ταινία, παρά τη φωτεινή φωτογράφησή της, είναι απαισιόδοξη και συχνά τρομακτική.

Ο Στάνλεϊ Κρέιμερ αποτελεί ξεχωριστή προσωπικότητα, και η μετάβασή του από την παραγωγή στη σκηνοθεσία το 1955, στο πλαίσιο ενός χολιγουντιανού κομφορμισμού, θα του επιτρέψει να υπογράψει ως παραγωγός ταινίες που ασκούν κριτική στα προβλήματα της εποχής του: «Το Κορμί μου σου Ανήκει» (1950), «Ο Θάνατος του Εμποράκου» (1951), «Το Τρένο θα Σφυρίξει Τρεις Φορές» (1952), «Η Ανταρσία του Κέιν» (1954), «Όταν Σπάσαμε τις Αλυσίδες» (1958), «Μάντεψε Ποιος θα ‘ρθει το Βράδυ» (1967).

Η ταινία βασίζεται στο πολύ πετυχημένο βιβλίο του Νέβιλ Σουτ, «On the Beach», και η έξοχη σκηνοθεσία του Κρέιμερ συνεπικουρείται από τη φωτογραφία του Σαμ Λίβιτ και τις ερμηνείες των Γκρέκορι Πεκ, Άντονι Πέρκινς, Άβα Γκάρντνερ.

• Εννιά Μέρες ενός Χρόνου | 9 Dney Odnogo Goda (1962) του Μιχαήλ Ρομ

Στη Σοβιετική Ένωση της δεκαετίας του ‘60, όταν ο «ψυχρός πόλεμος» πυράκτωνε το διεθνές πολιτικό σκηνικό, ο Ντμίτρι (Αλεξέι Μπατάλοφ) και ο Ίλια (Ινοκέντι Σμοκτουνόσφκι), δύο νέοι φιλόδοξοι πυρηνικοί επιστήμονες, εργάζονται σ’ ένα εργοστάσιο ατομικής ενέργειας. Ο Ντμίτρι παντρεύεται τη Λαϊόλια, κάνει μια πολύ σοβαρή ανακάλυψη, αλλά εκτίθεται στη ραδιενέργεια. Κανείς δεν γνωρίζει αν θα ζήσει, ενώ υπάρχουν και προβλήματα με τη σύζυγό του.

Μια προφητική ταινία που πλησιάζει τα όρια της επιστημονικής φαντασίας και καταργεί τους όρους και τους κανόνες του σοσιαλιστικού ρεαλισμού. Εξαιρετική φωτογραφία, διεισδυτική, πολλαπλή ανάλυση, ελλειπτικό τέλος, αιωρούμενη αίσθηση αποξένωσης.

Ο  Γ. Μπακογιαννόπουλος, με το απαράμιλλο ύφος του, υμνεί την ταινία: «…Ο άνθρωπος που κάνει τεράστια επιστημονικά άλματα δεν έχει ακόμη προσαρμόσει ανάλογα το συναίσθημα, τη συνείδηση και τη νοοτροπία του, και υφίσταται γι’ αυτό μια αλλοτρίωση κι ένα βαθύ άγχος. Οι «Εννιά Μέρες ενός Χρόνου» του Μιχαήλ Ρομ αντιμετωπίζουν με ήρεμη ευθύτητα και με βαθιά ώριμη έκφραση τα νέα αυτά συγκλονιστικά προβλήματα του ανθρώπου. Χωρίς φτηνό συναισθηματισμό, χωρίς αυθαίρετες γενικεύσεις, οι εντελώς συγκεκριμένοι σοβιετικοί επιστήμονες εκπροσωπούν τελικά όλο το πλάτος της Γης. Η πολλαπλότητα των επιπέδων, στα οποία κινεί την εξωτερικά απλή ιστορία του ο Ρομ, υπηρετείται δημιουργικά από την ελλειπτικότητα της αφήγησης και τη συνεχή διαλεκτική σύνθεση των στοιχείων που προωθούν το θέμα προς μια συνεχώς μεγαλύτερη διαύγεια. Η πορεία των ηρώων του συνεχίζεται και πέρα από το τέλος σαν διακριτικό και σοβαρό ποίημα…».

• S.O.S. Πεντάγωνο Καλεί Μόσχα | Dr. Strangelove or: How I Learned to Stop Worrying and Love the Bomb (1964) του Στάνλεϊ Κιούμπρικ

Το φιλμ αποτελεί διασκευή του μυθιστορήματος «Red Alert» του Peter George. Ένας παρανοϊκός διοικητής μιας αμερικανικής αεροπορικής μονάδας (εξαιρετικός ο Sterling Hayden) υπερβαίνει τη δικαιοδοσία του και εξαπολύει τα αεροπλάνα του για μια πυρηνική επίθεση εναντίον της Ρωσίας. Ο πρόεδρος σε συνεργασία με τους συμβούλους του και έναν τρελοεπιστήμονα προσπαθούν να σταματήσουν τους βομβιστές αλλά και να ηρεμήσουν τον Ρώσους. Ο απολαυστικός Peter Sellers είναι τρισδιάστατος, ερμηνεύοντας τον αεροπόρο της HMS, Μandrake, τον πρόεδρο της Αμερικής, Μirkin, και τον αινιγματικό αμερικανο-γερμανό Dr. Strangelove. Ο Kubrick υιοθετεί γκροτέσκο στυλ στις ερμηνείες, κάτι που αποδεικνύεται απόλυτα πετυχημένο για το είδος. Παράλληλα εμπνέεται αρκετές κωμικές σκηνές ανθολογίας, όπως αυτή όπου ο Dr.Strangelove αδυνατεί να ελέγξει το μηχανικό του χέρι ή όταν ο επισμηναγός Κονγκ (Slim Pickens) ιππεύει ως καουμπόι την ατομική βόμβα. Με το πέρασμα του χρόνου, η λάμψη της ταινίας όχι μόνο δεν ξεθώριασε, αλλά αντίθετα  ακτινοβολεί ως η απόλυτη αντιπολεμική σάτιρα και παραμένει ακόμη και σήμερα επίκαιρη, εύστοχη και ξεκαρδιστική.

• Συναγερμός Θανάτου | Fail Safe (1964) του Σίντεϊ Λιούμετ

Από ένα εξαιρετικό βιβλίο, ο συνεπής ουμανιστής Λιούμετ αξιοποιεί γνωστούς ηθοποιούς (Χένρι Φόντα, Γουόλτερ Ματάου, Λάρι Χάγκμαν) σ’ ένα φιλμ αγωνιώδες, τραγικό, ανθρωπιστικό, γεμάτο ένταση.

Η ταινία διαθέτει ένα εκπληκτικό σεναριακό εύρημα που κινητοποιεί τη δράση. Περίοδος ψυχρού πολέμου, αρχές δεκαετίας του ‘60. Από κάποιο ηλεκτρονικό λάθος, αμερικανικό βομβαρδιστικό ρίχνει ατομική βόμβα στη Μόσχα. Η σοβιετική ηγεσία ζητάει από τον πρόεδρο των ΗΠΑ να πληρώσει ένα βαρύ αντίτιμο, για να αποφευχθεί ο τρίτος παγκόσμιος πόλεμος.

Το εσωτερικό, διακριτικό μοντάζ δημιουργεί μια κλιμακούμενη ένταση, ενώ η έξοχη ασπρόμαυρη φωτογραφία συνθέτει ένα κλίμα αινιγματικού, ζοφερού ονείρου. Η σκηνοθεσία του Λιούμετ είναι μινιμαλιστικά λιτή και απεικονίζει με ντοκιμαντερίστικη οπτική την εξέλιξη μιας πυρηνικής κρίσης. Η διαχρονικότητα του θέματος και τα κορυφαία διλήμματα που βάζει η μυθοπλασία την κατατάσσουν στα κορυφαίες αντιπολεμικά έργα. Το 2000 έγινε το ασπρόμαυρο τηλεοπτικό ριμέικ από τον Στίβεν Φρίαρς που υπήρξε επίσης καίριος.

• Το Σύνδρομο της Κίνας | The China Syndrome (1979) του Τζέιμς Μπρίτζες

Ένας εφιάλτης, που παραλίγο να γίνει πραγματικότητα, είναι το θέμα αυτής της γεμάτης ένταση ταινίας που αναφέρεται σ’ ένα ατύχημα πυρηνικού εργοστασίου.

Η Κίμπερλι Γουέλς, μια φιλόδοξη δημοσιογράφος της τηλεόρασης που κάνει ένα ρεπορτάζ για τις πηγές ενέργειας, βρίσκεται σ’ ένα πυρηνικό εργοστάσιο, όταν ένα ξαφνικό ατύχημα προκαλεί βλάβη στον αντιδραστήρα. Ο κάμεραμαν που τη συνοδεύει απαθανατίζει το γεγονός, αλλά ο τηλεοπτικός σταθμός που εργάζεται η Γουέλς αρνείται να το μεταδώσει. Όμως παρ’ όλο που οι ιδιοκτήτες του εργοστασίου αρνούνται κάθε πιθανότητα κινδύνου, ο βετεράνος μηχανικός Τζακ Γκόντελ ανακαλύπτει ότι το υλικό είναι ελαττωματικό. Επιχειρεί να ενημερώσει τους άλλους για τον επικείμενο κίνδυνο, αλλά κάποιοι προσπαθούν να τον σκοτώσουν. Ο Γκόντελ, σε κατάσταση απελπισίας, καταλαμβάνει με τη βία το εργοστάσιο και ετοιμάζεται να δώσει συνέντευξη τύπου, αλλά οι ιδιοκτήτες είναι αποφασισμένοι να τον σταματήσουν με κάθε τρόπο…

Μια σχεδόν προφητική ταινία που πιστεύει στη «θαυματουργή» δύναμη της δημοσιογραφικής αλήθειας. Ως πολιτικό θρίλερ συνδυάζει τέλεια το σασπένς και την πολιτική καταγγελία, αποτελεί μοντέλο του είδους και ενέπνευσε πολλές άλλες ταινίες με οικολογικό περιεχόμενο. Ο Τζακ Λέμον, σ’ έναν από τους καλύτερους δραματικούς ρόλουςτης καριέρας του, ήταν υποψήφιος για Όσκαρ, ενώ η ταινία προτάθηκε για άλλα τρία βραβεία.

• Η Εξαφάνιση της Κάρεν Σίλκγουντ | Silkwood (1983) του Μάικ Νίκολς

Μία από τις καλύτερες ταινίες του Χόλιγουντ γύρω από τους κινδύνους που κρύβει η πυρηνική ενέργεια (για ειρηνική χρήση). Η ιστορία είναι αληθινή και αφορά τη μυστηριώδη «εξαφάνιση» της Κάρεν Σίλκουγντ (εργάτριας σε εργοστάσιο πυρηνικών στην Οκλαχόμα, η οποία μολύνθηκε από ραδιενέργεια) που δεν πρόλαβε, λόγω «τροχαίου», να παραδώσει στοιχεία σε ένα δημοσιογράφο των «Τάιμς της Νέας Υόρκης». Πολλοί υποστήριξαν ότι η γυναίκα είχε στοιχεία που θα αποδείκνυαν ότι το εργοστάσιο λειτουργούσε με πλημμελή μέτρα ασφαλείας, γεγονός που ώθησε τους εμπλεκόμενους αρχικά να τη μολύνουν με ραδιενέργεια και στη συνέχεια να τη σκοτώσουν. Ρεσιτάλ ερμηνείας από τη Μέριλ Στριπ που αναπτύσσει την πλήρη γκάμα των υποκριτικών της χαρισμάτων, ως ατρόμητη γυναίκα, εύθραυστη μητέρα και ταγμένη ερωμένη, σε έναν περίπλοκο και ιδιαίτερα απαιτητικό ρόλο. Ακριβής και ισορροπημένη η σκηνοθεσία του Μάικ Νίκολς. Η ταινία ήταν υποψήφια για πέντε Όσκαρ.

• Γράμματα ενός Νεκρού Ανθρώπου | Pisma Myortvogo Cheloveka (1986) του Κονσταντίν Λοπουσάνσκι

Η ιστορία εξελίσσεται σε μια ανώνυμη πόλη, μετά το τέλος ενός πυρηνικού πολέμου που εξαφάνισε τα πάντα. Όλα ξεκίνησαν από έναν χειριστή που εκτόξευσε κατά λάθος έναν πύραυλο και οι αλυσιδωτές αντιδράσεις των άλλων χωρών οδήγησαν σε πυρηνικό ολοκαύτωμα. Οι μόνοι επιζήσαντες ζουν σε καταφύγια και κυρίως σε κάποιο που βρίσκεται κάτω από τη βιβλιοθήκη ενός μουσείου. Η εποχή είναι μόνιμα χειμώνας, λόγω της αυξημένης ραδιενέργειας και της οικολογικής καταστροφής που έχει συντελεστεί, ενώ η στρατιωτική αστυνομία διεξάγει συνεχώς ελέγχους, έτσι ώστε όσοι είναι μολυσμένοι να μην πλησιάζουν τους άλλους. Κεντρικός ήρωας είναι ένας καθηγητής και κάτοχος Νόμπελ Φυσικής, ο μόνος που σώθηκε από την οικογένειά του, ο οποίος προσπαθεί με κάθε τρόπο να βοηθήσει τους συνανθρώπους του και κυρίως τα μικρά παιδιά. Για να μπορέσει να σταθεί όρθιος ψυχολογικά και να επιβιώσει χωρίς να τρελαθεί, «στέλνει» με το μυαλό του γράμματα στον γιο του με πληροφορίες και ειδήσεις από τη ζοφερή του καθημερινότητα, σαν εκείνος να ήταν παρών, παρόλο που έχει χαθεί μαζί με τους υπόλοιπους. Ο Κονσταντίν Λοπουσάνσκι, βοηθός παραγωγής στο αριστουργηματικό «Στάλκερ» του Αντρέι Ταρκόφσκι, δημιουργεί ένα σκοτεινό και απαισιόδοξο έργο με μεγάλη εικαστική δύναμη. Η ταινία, που γυρίστηκε τη χρονιά του ατυχήματος του Τσέρνομπιλ, είναι σπάνια και έχει προβληθεί ελάχιστα στην Ελλάδα.

• Μαύρη Βροχή | Kuroi Ame (1989) του Σοχέι Ιμαμούρα

Αντιπολεμική συγκλονιστική ιαπωνική ταινία, που αναφέρεται στο δράμα μιας ιαπωνικής οικογένειας, η οποία επέζησε από πυρηνική καταστροφή. Μπορεί όμως να επέζησε, αλλά δεν παύει να «ανασαίνει» τη ραδιενέργεια και τις τραγικές συνέπειές της. Στη Χιροσίμα της «μαύρης βροχής» θα βρεθεί μαζί με τον θείο και τη θεία της μια νεαρή κοπέλα, η Γιασούκο. Μόλις έχουν φθάσει στη Χιροσίμα και περπατούν στον ερειπωμένο και θανατερό τόπο, μη γνωρίζοντας ότι και οι ίδιοι θα προσβληθούν από τη ραδιενέργεια. Λίγα χρόνια μετά, η Γιασούκο θα είναι σε ηλικία γάμου και θ’ αναζητά έναν σύντροφο. Όλοι όμως οι υποψήφιοι σύζυγοι απομακρύνονται από κοντά της, όταν μαθαίνουν ότι βρέθηκε στη Χιροσίμα αμέσως μετά την έκρηξη. Σιγά-σιγά, η νεαρή κοπέλα θα βλέπει τους δικούς της να φεύγουν ένας ένας από τη ζωή, ώσπου θα έρθει η στιγμή της μεγάλης αλήθειας και για την ίδια: θα συνειδητοποιήσει ότι η ραδιενέργεια καταστρέφει και τη δική της ζωή. Ο Ιμαμούρα δεν εστιάζει στις άμεσες συνέπειες της βόμβας, με τα καμένα κορμιά, τις λιωμένες σάρκες, τα παραμορφωμένα και προσωρινά διασωθέντα άτομα, ούτε στο εντυπωσιακό σκοτείνιασμα του απειλητικού ουρανού, της καταστραμμένης φύσης. Αντίθετα επιλέγει ένα σχεδόν ειδυλλιακό χωριό, με τη φύση ανέπαφη από καταστροφές, ενώ το περιβάλλον φαίνεται αρμονικό και δεν υποδηλώνει τίποτα απ’ όλα όσα θα εξελιχθούν στην πορεία. Μιλά με συνταρακτικό τρόπο για την τραγωδία των Χιροσίμα-Ναγκασάκι, αναδεικνύοντάς τη σε τραγωδία του ανθρώπου, προβάλλοντας το βάθος χρόνου των συνεπειών της πυρηνικής καταστροφής, με τη διαδικασία μόλυνσης και επιμόλυνσης.

• Όνειρα | Yume (1990) του Aκίρα Κουροσάβα

«Οκτώ ιστορίες-οκτώ όνειρα». Στο 6o όνειρο, «Το Βουνό Φούτζι στα Κόκκινα», περιγράφει την έκρηξη έξι πυρηνικών αντιδραστήρων στο βουνό Φίτζι, καθώς και τον εφιάλτη με τις σκηνές αποκάλυψης που ακολουθούν. Δείχνει σκηνές πανικού των ανθρώπων που τρέχουν αλλόφρονες, ώσπου πηδούν στον ωκεανό μήπως και σωθούν. Μάταια όμως. Ζωγραφίζει την αγωνία στο πρόσωπο μιας μάνας που σέρνει κοντά τα δύο παιδιά της, στην πλάτη το μωρό και δίπλα της το κοριτσάκι. Προσπαθεί ως την ύστερη στιγμή να σωθεί, και μαζί μ’ αυτή να σωθούν και τα παιδιά της, ώσπου αντιλαμβάνεται ότι δεν υπάρχει μέλλον, ότι την πρόδωσαν λέγοντας ψέματα και κάνοντας προπαγάνδα περί του αντιθέτου. Εκεί ξεσπάει σ’ ένα λίβελο εναντίον της εξουσίας. Η τραγωδία της είναι η τραγωδία όλων των ανθρώπων.

Ο Aκίρα Κουροσάβα στη βαθιά ωριμότητά του: φαντασίες, όνειρα, μύθοι που εκφράζουν ένα απόσταγμα σοφίας και κατάφασης στην ουσία της ζωής. Μια ποιητική ταινία που ξεδιπλώνει τους προβληματισμούς του κορυφαίου σκηνοθέτη γύρω από τα θέματα της πυρηνικής απειλής, της τέχνης, της παράδοσης, του μιλιταρισμού, της καταστροφής του περιβάλλοντος.