Εννιά Μέρες ενός Χρόνου

Κριτικός: Γιώργος Ξανθάκης

Έκδοση Κειμένου: 8/8/2024

Ο Mikhail Romm υπήρξε από τους πιο σημαντικούς σκηνοθέτες της Σοβιετικής Ένωσης. Η πρώτη του ταινία, «Pyshka» (1934), ήταν μια διασκευή ενός διηγήματος του Guy de Maupassant, ενώ η δεύτερη, «Ο 13ος» (1937), ήταν μια μεταφορά του πνεύματος της ταινίας «Η Χαμένη Μεραρχία» του John Ford στην Κεντρική Ασία. Το 1937, κατόπιν αιτήματος του Στάλιν, ο Romm σκηνοθέτησε το «Ο Λένιν τον Οκτώβρη», έναν επικό φόρο τιμής στον ηγέτη της Ρωσικής Επανάστασης. Η μεγάλη επιτυχία της ταινίας οδήγησε σε μια συνέχεια, το «Ο Λένιν στα 1918». Αυτά τα δυο φιλμ αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγματα της διαρκούς σύγκρουσης μεταξύ τέχνης και πολιτικής, καθώς το περιεχόμενο των ταινιών επιβλέπονταν ενεργά και καθοδηγούταν από τον ίδιο τον Στάλιν, μειώνοντας έτσι την καλλιτεχνική αυτονομία του σκηνοθέτη. Στη δεκαετία του 1940 ο Romm γύρισε τα φιλμ: «Mechta» (1943), «Άνθρωπος 217» (1944), «Russkii Vopros» (1948) και το ντοκιμαντέρ «Vladimir Ilich Lenin» (1949). Ωστόσο η φήμη του άρχισε να εξασθενεί καθώς υποτάχθηκε στην πίεση της κυβέρνησης για παραγωγή προπαγανδιστικών ταινιών. Τη δεκαετία του 1950 παρουσίασε τη «Sekretnaya Missiya» (1950), μια οδυνηρή ιστορία μιας σοβιετικής κατασκόπου, το «Admiral Ushakov» (1953), ιστορική ταινία για την ίδρυση του ρωσικού στόλου της Μαύρης Θάλασσας το 1779, και το εμπορικά πετυχημένο «Έγκλημα στην Οδό Δάντε» (1956). Μετά τον θάνατο του Στάλιν, οι σκηνοθέτες άρχισαν να αναπνέουν πιο ελεύθερα και να ακολουθούν τα δημιουργικά τους ένστικτα. Το 1962 ο Romm επέστρεψε καλύτερος από ποτέ με το «Εννιά Μέρες ενός Χρόνου». μια τολμηρή και συνταρακτική  ματιά στους κινδύνους από τη χρήση της πυρηνικής ενέργειας. Το κύκνειο άσμα του, «Αληθινός Φασισμός» (1965), ήταν ένα συγκλονιστικό ντοκιμαντέρ για τη ναζιστική Γερμανία που στόχευε φαινομενικά να εξηγήσει την έλευση του φασισμού στον εικοστό αιώνα, αλλά κατά βάθος καταδίκαζε κάθε είδους τυραννία και δεσποτισμό, σε οποιοδήποτε μέρος, κάνοντας έμμεση αναφορά και στον σταλινισμό.

Σοβιετική Ένωση, 1961. O Ψυχρός Πόλεμος και o ανταγωνισμός των εξοπλισμών βρίσκονται στο ζενίθ. Σε ένα ινστιτούτο ερευνών, ο καθηγητής Sintsov (Nikolai Plotnikov) λειτουργεί τον πυρηνικό αντιδραστήρα σε κρίσιμα όρια με αποτέλεσμα ο ίδιος και ο βοηθός του, Dmitri Gusev (Aleksey Batalov), να εκτεθούν σε  ακτινοβολία. Ο Dmitri έχει υποστεί στο παρελθόν παρόμοια έκθεση και μια ενδεχόμενη τρίτη φορά θα ήταν μοιραία. Παράλληλα σχηματοποιείται και ένα ερωτικό τρίγωνο με τον Gusev και τον συνάδελφο του, Ilya (Innokentiy Smoktunovskiy), να διεκδικούν την ίδια γυναίκα, την επίσης φυσικό Lyolia (Tatyana Lavrova). Όταν η Lyolia μαθαίνει για το ατύχημα, ίσως και από οίκτο, επιλέγει να παντρευτεί τον Dmitri. Όμως, παρά τις εντολές των γιατρών, αυτός αρνείται να εγκαταλείψει την έρευνά του. Όταν εκτίθεται ξανά σε ακτινοβολία η υγεία του επιδεινώνεται ραγδαία. Στην κλινική που νοσηλεύεται ζητά να υποβληθεί σε μια πειραματική μεταμόσχευση μυελού των οστών. Την παραμονή της δύσκολης επέμβασης ο Ilya τού ανακοινώνει ότι τα τεστ έδειξαν πως με τα πειράματά του ανακαλύφθηκε ένας νέος τύπος ακτινοβολίας. Ο Dmitri σκοπεύει να το γιορτάσει με τη σύζυγό και τον καλό του φίλο, μετά την επικίνδυνη εγχείρηση…

Κατά τη διάρκεια της σταλινικής περιόδου, ο σοβιετικός κινηματογράφος βρισκόταν υπό τη δρακόντεια εποπτεία του περιώνυμου ηγέτη. Μετά τον θάνατό του  ακολούθησε η λεγόμενη «απόψυξη», υπό την  ηγεσία του Χρουστσόφ, κατά την οποία το σοβιετικό σινεμά απέκτησε μια αναζωογονητική ελευθερία. Το αριστουργηματικό φιλμ «Εννιά Μέρες ενός Χρόνου» του Mikhail Romm, χαρακτηριστικό δείγμα αυτής της περιόδου, μελετά τους πραγματιστικούς, ψυχικούς και ηθικούς, κινδύνους που εγκυμονεί η χρήση της πυρηνικής ενέργειας ακόμη και για «ειρηνικούς» σκοπούς.

O Romm επιλέγει να διαρθρώσει το έργο του γύρω από ένα παντογνώστη αφηγητή που επιλέγει μόνο εννέα συγκεκριμένες ημέρες μιας χρονιάς, με υποκείμενη σημασία. Με τη μέθοδο της αφαίρεσης και της αναγωγής, δίνει συμβολικές διαστάσεις στους κύριους χαρακτήρες. Ο Dmitri είναι ο αγνός ιδεαλιστής, ο προμηθεϊκός ήρωας που ρισκάρει τα πάντα για την πρόοδο της επιστήμης προς όφελος του κοινωνικού εκσυγχρονισμού. Η Lyolia έχει μια πιο γήινη θεώρηση για τη ζωή, εκπροσωπεί την αρχέγονη φύση. Η τρίτη κορυφή του τριγώνου, o Ilya, είναι ο διορατικός, σκεπτικιστής επιστήμονας που του αρέσει να απολαμβάνει τις απλές χαρές της ζωής. Οι απόψεις του αντηχούν το προφητικό απόσπασμα του Sigmund Freud από το κείμενό του «Η δυστυχία στον πολιτισμό»: «…Οι άνθρωποι έχουν φτάσει στο σημείο να ελέγχουν σε τέτοιο βαθμό τις δυνάμεις της φύσης, που είναι πια εύκολο να εξολοθρεύσουν οι μεν τους δε, ως τον τελευταίο. Το γνωρίζουν, κι από ‘κει προέρχεται η ανησυχία, η δυστυχία και το άγχος τους…»

Το φιλμ του Romm διαθέτει πολλές σκηνές ανθολογίας. Στο άνοιγμα της ταινίας μια κάμερα καταγράφει από ψηλά την αχανή ρωσική ύπαιθρο και τελικά εστιάζει σε ένα φουτουριστικό κτίριο. Στο εσωτερικό του επικρατεί ανησυχητική, παγερή σιωπή που διακόπτεται από ένα εφιαλτικό συριγμό συναγερμού. Ένα πλήθος ανθρώπων με λευκή στολή τρέχει πανικόβλητο. Ο αντιδραστήρας «αυτοκτόνησε», λέει ο μολυσμένος καθηγητής Sintsov, ενώ με δαιμονική υπερένταση σχεδιάζει το επόμενο πείραμα, αρνούμενος να πειθαρχήσει στους νοσηλευτές. Ωστόσο όταν συνειδητοποιεί την τραγική του κατάσταση, κοιτάζει κατάματα το άπειρο, και με απόλυτη διαύγεια  και ευαισθησία, προτρέπει τον Dmitri να βρει ένα κορίτσι, πριν να είναι πολύ αργά.

Σε μια άλλη συγκινησιακά φορτισμένη σεκάνς, ο βαριά άρρωστος Dmitri επισκέπτεται το πατρικό του σπίτι. Η αμόλυντη φύση του χωριού και η από καρδιάς συζήτηση με τον πατέρα του πρόσκαιρα τον βοηθά να νοιώσει καλύτερα. Όμως ξαφνικά ένας δυνατός πόνος τού υπενθυμίζει ότι η αρρώστια τον κατατρώει. Ο τελευταίος (;) αποχαιρετισμός του πατέρα στον πάσχοντα γιο, που χάνεται στο βάθος κάτω από  δυσοίωνα σύννεφα, είναι σπαρακτικός.

Σε ένα ακόνη αριστοτεχνικό γενικό πλάνο, βλέπουμε τη μικροσκοπική φιγούρα του Dmitri να περπατά μπροστά από έναν τεράστιο τοίχο, για να φθάσει με όση δύναμη του έχει απομείνει στο εργαστήριο. Στον λευκό καμβά προβάλλεται η αίσθηση της ασημαντότητας του ανθρώπου μέσα στο αχανές κενό του σύμπαντος, αλλά και της μάταιης και αυτοκαταστροφικής προσπάθειάς του να ελέγξει τις τερατώδεις δυνάμεις της φύσης.

Ο Romm με τον μακροχρόνιο συνεργάτη του, διευθυντή φωτογραφίας German Lavrov, επιστρέφουν στον φορμαλισμό της δεκαετίας του 1920. Εκμεταλλεύονται το φυσικό, διάχυτο φως της βόρειας Ρωσίας, δημιουργώντας υποβλητική ατμόσφαιρα με έντονες φωτοσκιάσεις. Οι ασυνήθιστες γωνίες λήψεις από χαμηλά ή οι κατακόρυφες πανοραμικές από ψηλά αισθητοποιούν εντυπωσιακές γεωμετρικά συνθέσεις. Η απαράμιλλη εικαστική πλαστικότητα εκφράζει την αλλοτρίωση και το βαθύ υπαρξιακό άγχος των ηρώων. Όσον αφορά τους ηθοποιούς, έχουμε δύο ιερά τέρατα του σοβιετικού κινηματογράφου, τους Aleksey Batalov και Innokendy Smoktunovsky, σε μια καθηλωτική ερμηνευτική μονομαχία.

Το «Εννιά Μέρες ενός Χρόνου» είναι ένα προφητικό φιλμ που ξεδιπλώνει με ήρεμη ευθύτητα και ώριμη ελλειπτικότητα τη σύγκρουση προσωπικών και καθολικών προβλημάτων στον σύγχρονο κόσμο. Θέτει κρίσιμα ερωτήματα χωρίς να επιβάλλει τις απαντήσεις: για την επιστήμη και τον έρωτα, για την ευτυχία και την αφοσίωση, για τη ματαιοδοξία μιας επιστημονικής ελίτ και το ένστικτο της αυτοσυντήρησης, για τα τεχνολογικά άλματα και τις φρικτές παρενέργειές τους. Η συνεχής διαλεκτική σύνθεση αυτών των παραμέτρων οδηγεί στο διαυγές ανθρωπιστικό μήνυμα, μέσα από μια «παιδική ζωγραφιά».

Βαθμολογία: