Η Ώρα του Λύκου

Κριτικός: Γιώργος Ξανθάκης

Έκδοση Κειμένου: 30/6/2025

Μέσα στο σκοτάδι που γεννά η ψυχική κατάρρευση, αναβλύζουν οι πιο βαθιές αλήθειες, οι πιο αποτρόπαιες φαντασιώσεις. Ο Ίνγκμαρ Μπέργκμαν, επιστρέφοντας από τον δικό του ψυχικό λαβύρινθο στα μέσα της δεκαετίας του ’60, μας δώρισε δύο κινηματογραφικές κραυγές: το «Persona» (1966) και την «Ώρα του Λύκου» (1968). Ενώ το πρώτο ανατέμνει την οντολογική αγωνία της ταυτότητας, το δεύτερο είναι μια ωμή, ανελέητη ανατομία της σχέσης του καλλιτέχνη με την τέχνη του, μια οδυνηρή μαρτυρία για το πώς η δημιουργία μπορεί να γίνει η ίδια ο δήμιος του δημιουργού. Δεν πρόκειται απλώς για γοτθικό τρόμο, αλλά για μια αδιάκοπη, υπαρξιακή εξερεύνηση της φθοράς του νου, εκεί όπου η πραγματικότητα θολώνει και οι δαίμονες του υποσυνείδητου αναδύονται.

Ο Μπέργκμαν, με τη συνέργεια του Σβεν Νίκβιστ, δανείζεται το φως και τις σκιές του γερμανικού εξπρεσιονισμού για να πλάσει έναν κόσμο που αντανακλά έναν νου σε πλήρη αποσύνθεση. Η «Ώρα του Λύκου» είναι ίσως η πιο συγκλονιστική οπτικά ταινία του, ένα οπτικό ποίημα που μεταφράζει τις εσωτερικές αγωνίες του Γιόχαν σε εφιαλτικές εικόνες. Ο φόβος, αυτό το θεμελιώδες, αρχέγονο συναίσθημα, γίνεται ο κινητήριος μοχλός, η αόρατη δύναμη που οδηγεί τον ήρωα σε μια οδυνηρή αναμέτρηση με τις σκοτεινές πτυχές του ίδιου του εαυτού του.

Η εισαγωγή είναι μια σκόπιμη παραβίαση της κινηματογραφικής σύμβασης, μια σκηνή που μας υπενθυμίζει την τεχνητή φύση της τέχνης. Η «αλήθεια» της ταινίας, που διακηρύσσεται από την κάρτα τίτλου, διαλύεται αμέσως από τους ήχους του συνεργείου. Η Λιβ Ούλμαν, ως Άλμα, ατενίζει απευθείας τον φακό, δημιουργώντας μια απόσταση, μια ψυχρότητα που διαπερνά ολόκληρο το έργο. Αυτή η αρχική αποστασιοποίηση, ωστόσο, είναι μια πρόσκληση, μια δόλια είσοδος στον λαβύρινθο της υποκειμενικότητας των δύο πρωταγωνιστών. Η αφήγηση, δομημένη πάνω στο ημερολόγιο του Γιόχαν και τις αναμνήσεις της Άλμα, γίνεται ένα ρευστό τοπίο όπου η πραγματικότητα και η φαντασία διαπλέκονται, αφήνοντας τον θεατή -όπως και τον καλλιτέχνη- σε ένα επισφαλές, ρευστοποιημένο έδαφος.

Ο Γιόχαν, ο ζωγράφος, και η έγκυος Άλμα αναζητούν ηρεμία σε ένα απομονωμένο νησί. Όμως, το νησί γίνεται σύντομα μια φυλακή του νου, ένας καθρέφτης της ψυχικής κατάρρευσης του Γιόχαν. Οι παράξενες οπτασίες, η αϋπνία που βασανίζει τις νύχτες του, και οι εφιαλτικές του αφηγήσεις διαβρώνουν την ύπαρξη του ζευγαριού. Η Άλμα, διαβάζοντας ένα κρυφό ημερολόγιο, ανακαλύπτει τη σκιά του παρελθόντος: τη Βερόνικα Βόγκλερ, μια παλιά, παθιασμένη σχέση του Γιόχαν. Η Βερόνικα, ως θηλυκό βαμπίρ, είναι η προσωποποίηση της σκοτεινής πλευράς του καλλιτέχνη, η σκιά που τον τρέφει αλλά και τον καταβροχθίζει μέσα από τη ματαιοδοξία και την ακόρεστη ανάγκη για δημιουργία.

Η «Ώρα του Λύκου», η ώρα ανάμεσα στα μεσάνυχτα και την αυγή, είναι για τον Μπέργκμαν η ώρα του θανάτου, του πιο βαθύ ύπνου, των πιο ζωντανών εφιαλτών. Είναι η ώρα που οι άυπνοι στοιχειώνονται από τους πιο σκοτεινούς τους φόβους, όταν φαντάσματα και δαίμονες αποκτούν τη μέγιστη ισχύ τους. Μέσα σε αυτό το σκοτάδι, ο Γιόχαν αφηγείται παιδικά τραύματα και φρικτές αναμνήσεις: τον εγκλεισμό σε μια σκοτεινή ντουλάπα, τη δολοφονία ενός μικρού αγοριού. Ο Μπέργκμαν αρνείται να μας δώσει απαντήσεις, αφήνοντας την αλήθεια να αιωρείται στην αβεβαιότητα, βυθίζοντας τον θεατή στην ίδια αμφιβολία που κατακλύζει τον Γιόχαν.

Η ταινία ξεδιπλώνεται σε πέντε αφηγηματικά επεισόδια, καθένα από τα οποία βαθαίνει την κάθοδο του Γιόχαν στην άβυσσο της τρέλας. Από την άφιξη στο νησί και τις πρώτες ψευδαισθήσεις, μέχρι τη συνάντηση της Άλμα με τη μυστηριώδη γυναίκα που την οδηγεί στο ημερολόγιο, η ένταση κλιμακώνεται. Η δεξίωση στο κάστρο του ναρόνου φον Μέρκενς, με τους γκροτέσκους καλεσμένους και την αποκαλυπτική αναφορά στη Βερόνικα, λειτουργεί ως ένα σουρεαλιστικό, δαιμονικό δράμα που προετοιμάζει την τελική κατάρρευση. Η κορύφωση έρχεται με την περιγραφή της «Ώρας του Λύκου» από τον Γιόχαν και τις τρομακτικές αναδρομές του, που οδηγούν στην πράξη της βίας εναντίον της Άλμα. Η τελική σεκάνς, με τον Γιόχαν να οδηγείται σε μια μακάβρια τελετή δημόσιας γελοιοποίησης στο κάστρο, ολοκληρώνει τον κύκλο της καταστροφής.

Σε αντίθεση με την «ανάσταση» του «Persona», η «Ώρα του Λύκου» είναι η ιστορία μιας διάλυσης. Ο Γιόχαν βυθίζεται όλο και περισσότερο στην τρέλα, ενώ η Άλμα, τρομοκρατημένη αλλά αφοσιωμένη, πασχίζει μάταια να τον κατανοήσει, να μοιραστεί τις αγωνίες του. Είναι η τραγωδία της αδυναμίας ενσυναίσθησης, η πικρή διαπίστωση ότι ποτέ δεν μπορούμε να κατανοήσουμε πλήρως τον άλλον. Καθώς απομακρύνονται ο ένας από τον άλλον, απομακρύνονται και από τον ίδιο τους τον εαυτό, ανακαλύπτοντας άγνωστες, σκοτεινές πτυχές τους.

Οι φανταστικές εμφανίσεις και οι δαίμονες που στοιχειώνουν το ζευγάρι δεν είναι παρά οι υπόγειες εκδηλώσεις της ρήξης των σχέσεών τους, αντανακλώντας το κεντρικό θέμα: την αδυναμία συμφιλίωσης δύο ψυχών. Ο Μπέργκμαν βυθίζεται στα προσωπικά του σκοτάδια, αναζητώντας τους φόβους του -την αγωνία της δημιουργίας, την αμφισημία μεταξύ λογικής και τρέλας. Το νησί γίνεται ένας καθρέφτης του νου, μια μεταφορά για τη δημιουργία και την προσωπική εξομολόγηση.

Στο τέλος, ο Γιόχαν εξαφανίζεται, αφήνοντας την Άλμα πληγωμένη αλλά ζωντανή. Ο θεατής μένει με δύο θεμελιώδεις υπαρξιακές οπτικές: την υπαρξιακή φρίκη του Γιόχαν, τον φόβο της εξαφάνισης και την αδυναμία της τέχνης να τον λυτρώσει, και την αγάπη και αφοσίωση της Άλμα, την απόλυτη προσφορά της ακόμη και όταν η ζωή της απειλείται. Η Άλμα, με το εκφραστικό της πρόσωπο, μεταφέρει όλη την οδύνη μιας γυναίκας που αγαπά άνευ όρων, και γίνεται η ψυχή της ταινίας. Η «Ώρα του Λύκου» δεν προσφέρει αναλαμπές ελπίδας • είναι μια ατελείωτη καθοδική σπείρα που απεικονίζει την αδυναμία λύτρωσης.

Η τελική φράση του Μποργκ/ Μπέργκμαν «Ο καθρέφτης έσπασε, αλλά τι αντανακλούν τα θραύσματα;» συμπυκνώνει την ουσία της ταινίας -το θραυσμένο εγώ, το θραυσμένο ζευγάρι, την ίδια τη διάσταση της τέχνης. Σε όλη τη δημιουργική του διαδρομή, ο Μπέργκμαν επέμενε να συλλέγει ποιητικά αυτά τα θραύσματα και να ανασυνθέτει, κινηματογραφικά, τον πιο ευαίσθητο, τον πιο συνταρακτικό, τον πιο ειλικρινή καθρέφτη της ανθρώπινης ύπαρξης.

Βαθμολογία:

0 κακή | 1 μέτρια | 2 ενδιαφέρουσα | 3 καλή | 4 πολύ καλή | 5 αριστούργημα