Ο Θάνατος του Στάλιν

Κριτικός: Φίλιππος Χατζίκος

Έκδοση Κειμένου: 17/3/2018

5 Μαρτίου 1953. Ο 75χρονος ηγέτης της Σοβιετικής Ένωσης Ιωσήφ Στάλιν εγκαταλείπει τα εγκόσμια μετά από εγκεφαλικό το οποίο υπέστη στο γραφείο του προ ολίγων ημερών. Η παγκόσμια ιστορία βρισκόταν μπροστά σε μία τεράστιας σημασίας αλλαγή σελίδας. Ο άνθρωπος που έπεισε όλο τον κόσμο ότι το μπολσεβικικό πείραμα είχε σοβαρό παρόν και μέλλον και έμελλε να διχάσει όσο κανείς τον πλανήτη κατά τον εικοστό αιώνα είχε τεθεί πια εκτός παιχνιδιού. Το ζήτημα περί των πεπραγμένων του Στάλιν, κατά πόσο δηλαδή αυτός αποτελεί έναν σπουδαίο κομμουνιστή ηγέτη ή έναν αιμοσταγή δικτάτορα είναι μέχρι σήμερα ακόμα ανοιχτό. Ο δαιμόνιος Αρμάντο Ιανούτσι όμως έχει σαφή θέση, την οποία διατυπώνει διασκευάζοντας το ομώνυμο γαλλικό graphic novel.

Η ταινία του ακολουθεί όσα έλαβαν χώρα στα ανώτερα κλιμάκια της Σοβιετικής Ένωσης αμέσως μετά το θάνατο του επί 31 χρόνια ηγέτη της. Στο επίκεντρο τοποθετείται, πλήρως γελοιοποιημένη, η κούρσα της διαδοχής. Η αλλαγή ρότας φαίνεται να αποτελεί μονόδρομο. Το ζήτημα που εγείρεται είναι ποιος θα χριστεί μπροστάρης της αποσταλινοποίησης, ποιος θα καρπωθεί τα οφέλη της. Οι μονομάχοι αυτής της σατανικής αρένας είναι οι πάλαι ποτέ ταγμένοι ακόλουθοι του κραταιού μυστακιοφόρου. Ο διαβόητος Λαβρέντι Μπέρια, μαέστρος των σταλινικών εξοντώσεων, που τώρα παρουσιάζεται ως εγγυητής της αλλαγής. Ο παραγνωρισμένος Νικίτα Χρουστσόφ, μηχανορράφος υψηλών προδιαγραφών. Ο Βιάτσεσλαβ Μολότοφ, πιστό σκυλί του Γενικού Γραμματέα, που έχει δει μέλη της οικογένειάς του να καταλήγουν στη φυλακή. Τέλος, ο αφελής Γκεόργκι Μαλενκόφ, στον οποίο ανατέθηκαν τα καθήκοντα του προσωρινού Γενικού Γραμματέα του Κόμματος. Όλοι αυτοί λοιπόν επιδίδονται σε ένα οργιώδες και ευτελές κυνήγι του θώκου, βασιζόμενοι σε αναξιοπρεπείς ραδιουργίες και δολοπλοκίες.

Πέραν των παραπάνω, από την οθόνη παρελαύνουν και μερικές ακόμα σημαντικές φιγούρες της σταλινικής περιόδου, όπως τα παιδιά του Στάλιν και ο στρατιωτικός ηγέτης του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου Γκεόργκι Ζουκόφ. Όλοι παρουσιάζονται φαιδροί, αδίστακτοι και πλήρως απαλλαγμένοι από οποιοδήποτε αίσθημα ευθύνης ως προς τις λαϊκές μάζες. Μοναδική εξαίρεση η Σβετλάνα, θυγατέρα του Στάλιν και ιδιαίτερα δημοφιλής φιγούρα στη Δύση, καθώς αποκήρυξε τον πατέρα της με πάθος και απέκτησε την αμερικανική υπηκοότητα, και μία αντικαθεστωτική πιανίστρια.

Ο Ιανούτσι αποτελεί έναν από τους μεγάλους κυνικούς δημιουργούς της εποχής. Στο πεδίο της πολιτικής σάτιρας έχει δώσει τα διαπιστευτήριά του εδώ και χρόνια, καθώς είναι υπεύθυνος για το απολαυστικό In the Loop και τα δημοφιλή τηλεοπτικά The Thick of It και Veep. Η συγκεκριμένη ταινία σηματοδοτεί την πρώτη του απόπειρα να στρέψει τα βέλη του σε ιστορικά πρόσωπα και όχι σημερινούς φορείς. Δημιουργεί ένα αντισταλινικό έργο, το οποίο κυκλοφορεί όλως τυχαίως στην επέτειο της συμπλήρωσης ενός αιώνα από την Οκτωβριανή Επανάσταση, ενώ ο αντικομμουνισμός αναβιώνει σε αρκετές περιοχές της Γηραιάς Ηπείρου. Αλλοιώνει απροκάλυπτα την ιστορία και υιοθετεί μία πολύ συγκεκριμένη ρητορική, σε μία εποχή που η προσβλητική και ανιστόρητη θεωρία των δύο άκρων χρησιμοποιείται ολοένα και περισσότερο.

Η πολιτική σκοπιμότητα του έργου λοιπόν είναι σαφής. Ο Στάλιν παρουσιάζεται σαν ένας δικτάτορας που επέβαλε στο αχανές κράτος του ένα απάνθρωπο απολυταρχικό καθεστώς και εκτελούσε όποιον κινούνταν δίχως δεύτερη σκέψη. Βέβαια, η υπερβολή και η γελιοποίηση –στα όρια της σάχλας αλλά χωρίς ποτέ να εκπίπτει σε αυτήν– υπήρξε ανέκαθεν χαρακτηριστικό γνώρισμα των έργων του Ιανούτσι. Απλώς το συγκεκριμένο φιλμ φέρει και έναν ψευδοϊστορικό χαρακτήρα, ο οποίος σε σημεία μπορεί να καταντήσει εξοργιστικός, αφού βρίθει αναχρονισμών και ανακριβειών και ενστερνίζεται μερικές από τις πιο διάσημες θεωρίες συνομωσίας του εικοστού αιώνα, όπως ότι το επιτελείο του Στάλιν τον άφησε να πεθάνει ενώ μπορούσε να τον σώσει με ευκολία.

Βέβαια, σε καθαρά τεχνικό επίπεδο και σαν μοντιπαϊθονικής αύρας πολιτική σάτιρα, η ταινία λειτουργεί σχεδόν άψογα. Το σαρδόνιο χιούμορ ισορροπεί με το περιβάλλον δράμα, διαμορφώνοντας ένα ιλαροτραγικό σύνολο. Οι διάλογοι είναι και πάλι απολαυστικοί, αν και με ελαφρώς περιορισμένη οξύτητα, ενώ η σατιρική διαπόμπευση του καθεστώτος σκορπά το γέλιο. Ο αμοραλισμός, μέσω του οποίου ο Ιανούτσι κλείνει το μάτι και στο καθεστώς Πούτιν, τοποθετείται σε περίοπτη θέση, ενώ οποιαδήποτε συζήτηση για την ουσία του πολιτικού συστήματος αποφεύγεται ευλαβικά. Είναι ευκολότερο άλλωστε να χτυπήσει κανείς τον κομμουνισμό στις πράξεις παρά στις ιδέες.

Το κατά πόσο αυτή η σάτιρα αποτελεί γρανάζι μιας μηχανής παραχάραξης της ιστορίας που επιχειρεί να διαμορφώσει συνειδήσεις στο δυτικό κόσμο, κρίνεται ανάλογα με τις ιδεολογικές καταβολές του καθενός. Το σίγουρο είναι ότι, ενώ σε πρώτο πλάνο τίθεται ο αντισταλινισμός, υφέρπει και ο αντικομμουνισμός, αφού η ταύτιση των δύο εννοιών πλανάται σαν φάντασμα στην ατμόσφαιρα του έργου. Παράλληλα, η απαγόρευση της έκδοσής του στη Ρωσία του Πούτιν μοιάζει απόλυτα φυσική κατάληξη. Η καταγραφή της σκοτεινής περιόδου που έπεται του θανάτου του Στάλιν και προηγείται της αποσταλινοποίησης της Σοβιετικής Ένωσης από τον Ιανούτσι χαρίζει απλόχερα το γέλιο. Απλώς καλό θα είναι να μην διαμορφώσει κανείς την πολιτική του άποψη με βάση αυτήν.

Βαθμολογία:

Κριτικός: Σταύρος Γανωτής

Έκδοση Κειμένου: 2/12/2018

Τα έβαλε με τα χάλια της δυτικής εξουσίας («In the Loop»), ήρθε η ώρα για τον σκοτσέζο Αρμάντο Ιανούτσι να ρίξει μια ματιά και προς το ανατολικό μπλοκ. Και είναι εξίσου καταιγιστικός. Σε κάτι που ισορροπεί μετά βίας για να μην ξεπέσει στη μαύρη φαρσοκωμωδία, το φιλμ στοχεύει και πετυχαίνει στην καρδιά του συστήματος εξουσίας, κι ό,τι συνεπάγεται αυτό για τους ανθρώπους που το αποτελούν. Παρουσιάζοντας την αυλή του Στάλιν ως ένα κοπάδι από κωμικούς χαρακτήρες, μας εξηγεί καθαρά ότι αυτοί οι «αόρατοι» μηχανισμοί που συνθέτουν την εξουσία δεν είναι τίποτα περισσότερο από τις πράξεις «ηλιθίων», που απλά… τους έχουμε δώσει αξία. Ταυτόχρονα φλεγματικός κι επιθετικός, ο Ιανούτσι χτυπάει στο ψαχνό, και την ίδια ώρα στέκεται για να λυπηθεί τον κόσμο που επηρεάζεται αλλά και συνθέτει όλα αυτά τα υψηλά κέντρα αλλοφροσύνης.

Βαθμολογία: