Καλοκαιρινά Παιχνίδια

Κριτικός: Γιώργος Ξανθάκης

Έκδοση Κειμένου: 13/11/2022

«Μέρες σαν στρογγυλά, γυαλιστερά μαργαριτάρια, πάνω σε χρυσές κλωστές, γεμάτες παιχνίδια και χάδια. Νύχτες φτιαγμένες από ξύπνια όνειρα, όπου δεν υπήρχε χρόνος για ύπνο».

Η Μαρί είναι κορυφαία μπαλαρίνα σε ομάδα μπαλέτου στη Στοκχόλμη. Μια μέρα, λαμβάνει ένα μυστηριώδες δέμα -ένα παλιό ημερολόγιο που έγραψε ο Χένρικ, η πρώτη της αγάπη. Μετά από μια ψυχρή συνομιλία με τον σημερινό της φίλο, επιβιβάζεται σε ένα πλοίο και κατευθύνεται προς το αρχιπέλαγος όπου πέρασε το πιο χαρούμενο καλοκαίρι της, πάνω από δέκα χρόνια πριν. Θυμάται την πρώτη της συνάντηση με τον Χένρικ, πώς έγιναν φίλοι και μετά εραστές και πώς η μοίρα παρενέβη σκληρά για να τους χωρίσει για πάντα…

Η παροδικότητα όλων των όμορφων πραγμάτων -της αγάπης, της ευτυχίας και της ίδιας της ζωής- είναι ένα κυρίαρχο θέμα στο έργο του σουηδού σκηνοθέτη. Εκτός από την ανθρώπινη διάσταση -πώς μαθαίνουμε να αντιμετωπίζουμε την απώλεια και να αποδεχόμαστε τη δική μας θνητότητα- υπάρχουν μεταφυσικές ανησυχίες -ποιος Θεός επιτρέπει να δημιουργείται η ομορφιά και στη συνέχεια να εξαφανίζεται τόσο τραγικά και τόσο προφανώς χωρίς σκοπό; Τα «Καλοκαιρινά παιχνίδια» είναι η πρώτη ταινία στην οποία ο Bergman δείχνει βαθύ ενδιαφέρον για αυτά τα θέματα. Πράγματι, είναι ένα είδος μανιφέστου, που καθορίζει την πορεία για τη μελλοντική του καριέρα, εισάγοντάς μας στα φιλοσοφικά και ψυχολογικά θέματα που θα υποστήριζαν μεγάλο μέρος του κινηματογράφου του.

Από αυτή την άποψη είναι μια ιδιαίτερα σημαντική ταινία στην οποία πρωτοφανερώθηκε η ιδιοφυΐα του Bergman. Οι δέκα περίπου προηγούμενες ταινίες του έδειξαν ένα πολλά υποσχόμενο ταλέντο, αλλά και μια ανησυχητική έλλειψη αυτοπεποίθησης και οράματος. Τα «Καλοκαιρινά Παιχνίδια» είναι ένα αισθητά διαφορετικό έργο από αυτό που προηγήθηκε -μια πολύ πιο ώριμη, στοχαστική ταινία, με πιο πειστικούς χαρακτήρες, μεγαλύτερη αίσθηση λυρισμού και  εκπληκτική φωτογραφία. Ο Bergman είχε την τύχη να έχει ως κινηματογραφιστή τον Gunnar Fischer, ο οποίος είχε τη σπάνια ικανότητα να αποτυπώνει την ομορφιά στη φύση και να την καθιστά ακόμα πιο εκθαμβωτική σε ασπρόμαυρη φωτογραφία. Το φυσικό φως φαίνεται να καίει με μια εξωπραγματική ένταση, ενώ οι σκιές είναι τόσο έντονες, τόσο συμπαγείς, που έχουν τον χαρακτήρα μιας δαιμονικής δύναμης -φως και σκιά, όπως η ζωή και ο θάνατος, δύο αντίθετες πλευρές σε μια κοσμική παρτίδα σκακιού. Ο Fischer αποτυπώνει αποτελεσματικά τη γαλήνια ομορφιά του νησιού, και μέσα από μια σειρά από υπέροχα κοντινά πλάνα του προσώπου της Marie επιτρέπει στον θεατή να κατανοήσει τα συναισθήματα με τα οποία παλεύει.

Υπάρχουν ομοιότητες με το προγενέστερο «Προς τη Χαρά» (1950), το οποίο αφηγείται επίσης μια ιστορία ενός τραγικού ρομάντζου μέσω μιας εκτεταμένης αναδρομής. Η ηθοποιός Maj-Britt Nilsson παίζει τον πρωταγωνιστικό ρόλο και στις δύο ταινίες, ενισχύοντας την αίσθηση της δυαδικότητας (άλλο ένα βασικό μπεργκμανικό μοτίβο). Τα «Καλοκαιρινά Παιχνίδια» είναι ωστόσο μια πολύ πιο εκλεπτυσμένη ταινία, καλύτερα δομημένη, γυρισμένη πιο ευφάνταστα, και σκηνοθετημένη με πολύ περισσότερη δεξιοτεχνία και αυτοπεποίθηση. Αποτελεί μια από τις πιο ποιητικές ταινίες του Bergman, χωρίς εμπόδια από το ψυχολογικό βάθος και τον σκληρό συναισθηματικό ρεαλισμό που θα εμφανιστεί στο μεταγενέστερο έργο του. Ειδικότερα το μεσαίο τμήμα της -που διηγείται το ειδύλλιο της Μαρί και του Χένρικ- επιτυγχάνει ένα επίπεδο ελεγειακής έκφρασης, τρυφερής αφής και απλότητας που ο Bergman σπάνια ξεπέρασε, με αποτέλεσμα να είναι φανερό πως είναι μία από τις πιο προσωπικές του ταινίες, κάτι που ισχύει αφού η ιστορία βασίστηκε χαλαρά σε μια καλοκαιρινή ρομαντική σχέση που είχε ο έφηβος Bergman. Όπως παρατήρησε ο ίδιος, έφτιαξε την «Έβδομη Σφραγίδα» με το μυαλό του, αλλά τα «Καλοκαιρινά Παιχνίδια» με την καρδιά του.

Αυτό το πρωτοποριακό αριστούργημα θυμίζει ηλιόλουστο ελεγειακό ερωτικό ποίημα που στο κέντρο του κατοικεί η μελαγχολική θεώρηση του χρόνου: το παρελθόν είναι χαρά, αλλά χάνεται ανεπανόρθωτα, το μέλλον είναι μοναξιά, ανακουφισμένο και ταυτόχρονα ακονισμένο από τη μνήμη. Το αλληγορικό καλοκαίρι που περνά η πρωταγωνίστρια στο νησί αποτελεί προοίμιο για έναν μακρύ, ήσυχο χειμώνα. Η νεανική αγάπη και το σουηδικό καλοκαίρι, και ό,τι τα συνοδεύει: joie-de-vivre , ο απαλός παφλασμός των κυμάτων, το πάθος και η ζεστασιά του ήλιου, αλλά κι ένα συνεχές υπόγειο ρεύμα άγχους, άγχος για τον θάνατο και το άγνωστο, το φθινόπωρο και το σκοτάδι.

Στην τελευταία σκηνή παρακολουθούμε ρεαλιστικές αλλά ταυτόχρονα άκρως ονειρικές εικόνες της ηρωίδας που αντιμετωπίζει στα παρασκήνια του θεάτρου έναν άντρα με γκροτέσκο μακιγιάζ κλόουν, που της διατυπώνει την άποψη του: να ζεις σημαίνει να αγαπάς. Στο συμβολικό τελικό πλάνο η Μαρί αφήνει πίσω το βασανιστικό παρελθόν συμφιλιώνοντας τη ζωή με την τέχνη της, καθώς μια νέα αγάπη και η καλλιτεχνική δημιουργία θριαμβεύουν απέναντι στη σκοτεινιά του θανάτου.

Ο Jean-Luc Godard χαρακτήρισε κάποτε τα «Καλοκαιρινά Παιχνίδια» ως «την πιο όμορφη ταινία», στην οποία «ο παράδεισος χάθηκε και ο χρόνος ξανακερδήθηκε».

Βαθμολογία: