Χίτλερ Εναντίον Πικάσο και των Άλλων

Κριτικός: Φίλιππος Χατζίκος

Έκδοση Κειμένου: 3/2/2019

Η σχέση του ναζιστικού καθεστώτος με την ευρωπαϊκή αλλά και τη γερμανική τέχνη παραμένει μία από τις –δικαιολογημένα– παραγνωρισμένες σελίδες του ναζιστικού ολέθρου. Προσφάτως, ο κινηματογράφος έχει γνωρίσει αρκετά έργα μυθοπλασίας σχετικά με αυτήν, από το χλιαρό «Μνημείων Άνδρες» του Τζορτζ Κλούνεϊ και το «Woman in Gold» του Σάιμον Κέρτις, μέχρι τα εναργέστερα «Diplomatie» του Φόλκερ Σλέντορφ και «Francofonia» του Αλεξάντερ Σοκούροφ. Το «Χίτλερ εναντίον Πικάσο και των Άλλων», ως σινεμά τεκμηρίωσης, αποσκοπεί να φωτίσει ναζιστική επικυριαρχία επί της κεντροευρωπαϊκής τέχνης της εποχής, με εκτενείς αναφορές στις τύχες σπουδαίων πινάκων που έπεσαν στα χέρια του καθεστώτος.

Το νήμα της αφήγησης αρχίζει να εκτυλίσσεται από το 1937, πριν το ολέθριο ξέσπασμα του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Το χιτλερικό καθεστώς έχει καταδείξει προ πολλού ποια είναι η τέχνη την οποία δοξάζει. Οργανώνει λοιπόν στο Μόναχο δύο παράλληλες εκθέσεις. Η μία φέρει τον τίτλο «Μεγάλη Γερμανική Τέχνη» και περιλαμβάνει όλα όσα το ναζιστικό κόμμα προκρίνει, δηλαδή αρχαιοελληνικής αισθητικής γλυπτά και έργα Γερμανών του Ρομαντισμού. Η άλλη, λίγους δρόμους παρακάτω, περιλαμβάνει δείγματα της «Εκφυλισμένης Τέχνης», δηλαδή σπουδαία έργα του εικοστού αιώνα ζωγράφων όπως ο Ματίς ή παλαιότερα έργα του Βαν Γκογκ, τα οποία παρουσιάζονται με τρόπο που εκφράζει και υποδεικνύει τα σφόδρα εχθρικά αισθήματα του Φύρερ για αυτό το είδος «κατώτερης» καλλιτεχνικής δημιουργίας.

Ο Χίτλερ, έχοντας αποτύχει να ακολουθήσει μία καριέρα ζωγράφου ο ίδιος, εξέφρασε τη διαστροφή του και στον κόσμο της τέχνης. Αφορμή για το ντοκιμαντέρ στάθηκε η τυχαία ανακάλυψη μίας προσωπικής συλλογής ενός ανθρώπου φάντασμα, του Γκέρλιτ, γιού του εμπόρου τέχνης του Χίτλερ. Η συλλογή περιελάμβανε ιλιγγιώδη έργα των Πικάσο, Μονέ, Μπέκμαν και πολλών άλλων, τα οποία συντηρούνταν υπό άθλιες συνθήκες και είχαν υποστεί σοβαρότατη ζημιά. Μέσω αυτής της ιστορίας ο Κλαούντιο Πόλι υπενθυμίζει την αποτρόπαιη συμπεριφορά των επιφανών ανδρών του ναζισμού απέναντι σε κολοσσιαίου πίνακες, τους οποίους άρπαζαν καταληστεύοντας μουσεία και ιδιωτικές συλλογές και στη συνέχεια είτε τους επεδείκνυαν ως λάβαρο της βαναυσότητάς τους είτε τους καταχώνιαζαν σε υπόγεια.

Αλλά και η επίθεση του Χιτλερικού καθεστώτος στην ίδια την έννοια της τέχνης, η οπισθοδρόμηση της καλλιτεχνικής έκφρασης σε επίπεδο αξιών, συνιστά ένα καλλιτεχνικό Ολοκαύτωμα. Τα επιτεύγματα των κεντροευρωπαίων, ιδίως των ίδιων Γερμανών όπως ο Ντιξ ή ο Κλέε, εκδιώχτηκαν από τη Ναζιστική μπότα στον Καιάδα των τεχνών ως ακόλαστα και ντροπιαστικά. Ο κλασικισμός, κουβαλώντας μέσα του τον συντηρητισμό, επανήλθε βιαίως στο προσκήνιο, επειδή αντικατόπτριζε τα ιδεώδη του εθνικοσοσιαλισμού. Οι επιβλητικές φιγούρες του υπήρξαν ηγεμονικές στο πογκρόμ κατά της ελευθερίας έκφρασης, προβαλλόμενες ως μοναδικός προορισμός της άριας φυλής.

Παρότι η αφήγηση βαδίζει σε άτολμα μονοπάτια, με τη χρήση της μουσικής να επιβάλει το συναίσθημα στον θεατή και την αφήγηση του Τόνι Σερβίλο να καταδεικνύει συνεχώς την τραγικότητα του ναζιστικού ολέθρου, ο Ιταλός δημιουργός προσεγγίζει το θέμα του από ποικίλες σκοπιές οι οποίες εντάσσονται ισορροπημένα στο σύνολο. Η κλασική τέχνη ως αντικείμενο χιτλερικής προπαγάνδας, η κακοποίηση της ευρωπαϊκής κουλτούρας, αλλά και ο ρόλος του καλλιτέχνη ως όντος πολιτικού συγκροτούν έναν πολύπλευρο προβληματισμό που φαντάζει θλιβερά επίκαιρος.

Στο επιμύθιο, ο Πόλι διά στόματος Σερβίλο προσεγγίζει την τέχνη ηθικά και αξιακά, κατά τρόπο εφάμιλλο με αυτόν του Αλεξάντερ Σκοκούροφ, και διερωτάται για τον ρόλο του καλλιτέχνη. Βλέπει στην καλλιτεχνική δημιουργία την αντίσταση του ανθρώπου απέναντι στην επέλαση της σκληρότητας. Έναν παράγοντα που εξευγενίζει την ανθρώπινη ψυχή ακόμη και ύστερα από την κατάβασή της στην κόλαση. Μία διαχρονική παρουσία που θυμίζει ότι ο αγώνας απέναντι στη φρίκη δε μπορεί να τελειώσει ποτέ. Και μέσω αυτού, δίνει την προσωπική του χαμηλόφωνη και ταπεινή απάντηση σ’ ένα πυρηνικό ερώτημα της ύστερης τέχνης μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Η τέχνη επιβίωσε, έστω βαθιά λαβωμένη, από το Άουσβιτς και επομένως θα συνεχίσει να υπάρχει και μετά από αυτό.

Βαθμολογία: