Τρία Χρώματα: Η Λευκή Ταινία

Κριτικός: Πάρις Μνηματίδης

Έκδοση Κειμένου: 17/8/2021

Ανάμεσα σε μια ισοπεδωτικά επώδυνη συναισθηματικά μελέτη επάνω στο πένθος («Τρία Χρώματα: Η Μπλε Ταινία») και σε μια πολυεπίπεδη σπουδή χαρακτήρων με λεπτεπίλεπτη προσέγγιση επάνω στις διάφορες θεματικές που θίγει («Τρία Χρώματα: Η Κόκκινη Ταινία»), η «Λευκή Ταινία» διαχρονικά έχει επωμιστεί τον ρόλο του «πιο αδύναμου κρίκου» εντός της κισλοφσκικής Τριλογίας των Χρωμάτων. Πρόκειται για έναν χαρακτηρισμό που σίγουρα αδικεί κατάφωρα ένα θαυμάσιο φιλμ που ακροβατεί επιδέξια μεταξύ κωμωδίας και τραγωδίας σχεδόν σε κάθε του λεπτό, όσο κι αν μπορεί να υστερεί ελαφρώς σε σχέση με τις άλλες δυο ταινίες με τις οποίες συνδέεται.

Ο Kieslowski αποδεικνύει για μία ακόμη φορά εδώ την οξυδέρκειά του σε όσα αφορούν την παρατήρηση των ατομικών συμπεριφορών, σκιαγραφώντας και αναλύοντας ένα πρωταγωνιστικό ζεύγος του οποίου οι ενέργειες από άποψη ψυχολογίας βγάζουν απόλυτο νόημα, παρόλο που δεν μπαίνουν κάτω από ταμπέλες εύκολης κατηγοριοποίησης, για αυτό άλλωστε και δεν είναι προβλέψιμες. Ένα ζεύγος ικανό τόσο να αγαπήσει παθιασμένα όσο και να πληγώσει. Ο ιδιόμορφος ρομαντισμός που διατρέχει το σύνολο αξίζει ξεχωριστής ανάλυσης: δεν αφορά μονάχα το πώς απεικονίζεται ο «τρελός έρωτας» ανάμεσα στους χαρακτήρες των Zamachowski και Delpy, ως κάτι που υπερβαίνει αυτό που θεωρείται ως ορθολογισμός, αλλά και το πώς αντιλαμβάνεται ο ίδιος ο Kieslowski την ανθρώπινη φύση μέσα από το τρόπον τινά οργανόγραμμα των ηρώων του που συνθέτει: από τη μία πλευρά άσχημη, με γνωρίσματα που ξεκινούν από την κακώς εννοούμενη ιδιοτέλεια και φτάνουν μέχρι και τον σαδισμό, και από την άλλη πλευρά ικανή για τις πιο μεγαλόψυχες χειρονομίες και για την προσωπική υπέρβαση. Υπό αυτό το πρίσμα, το λευκό της γαλλικής σημαίας στο οποίο αναφέρεται ο τίτλος, που αναπαράγεται σαν οπτικό μοτίβο εξαιρετικά συχνά σε όλη τη διάρκεια του φιλμ και παραπέμπει στην ισότητα του γνωστού τριπτύχου της Επανάστασης (η οποία σαν έννοια εδώ έχει πολλές προεκτάσεις, από τη δυναμική της εξουσίας και της επιρροής ανάμεσα στο πρωταγωνιστικό ντουέτο μέχρι το πώς σαν κοινωνικό concept αυτή μένει στα χαρτιά όπως αποδεικνύεται από την ανέλιξη του πονηρού Karol από τα χαμηλά στα ψηλά και το πώς αλλάζει ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζεται από τον περίγυρό του μόλις αυτή συμβαίνει), ενδέχεται να κουβαλάει και την ερμηνεία της «ενάρετης» πλευράς του ανθρώπινου ψυχισμού.

Ταυτόχρονα, εντοπίζεται σεναριακά ένα έντονο πολιτικό σχόλιο μέσω της διαδρομής του κεντρικού ήρωα, που αντικατοπτρίζει μια τότε πραγματικότητα για την Πολωνία αλλά και για όλα ίσως τα κράτη του πρώην ανατολικού μπλοκ. Η περιφρόνηση της Delpy για τον Zamachowski μπορεί να λειτουργήσει σε δεύτερο επίπεδο ανάγνωσης και ως το «φτύσιμο» των ανεπτυγμένων ευρωπαϊκών κρατών στη Δύση απέναντι στις χώρες που τότε ακόμη προσπαθούσαν να ορθοποδήσουν μετά την πτώση του αποκαλούμενου υπαρκτού σοσιαλισμού, έχοντας παράλληλα το ένα μάτι στραμμένο προς την ΕΕ (βρισκόμαστε δέκα χρόνια μακριά από τη μεγάλη διεύρυνση που έγινε το 2004). Αλλά και ο τρόπος με τον οποίο ο Karol αναβαθμίζεται σταδιακά όσον αφορά το οικονομικό και κοινωνικό του στάτους, με λίγη ευστροφία, λίγη επιμονή και μεγάλες δόσεις παρατυπίας, προσπαθώντας να εκμεταλλευτεί στο έπακρο όσα περισσότερα «παραθυράκια» του νεοφερμένου καπιταλιστικού καθεστώτος που είναι πλέον η κανονικότητα στη χώρα του, παραπέμπει άμεσα στο πώς δυστυχώς προέκυψε η καινούρια τάξη νεόπλουτων στην Ανατολική Ευρώπη  κατά τη μετά-ΕΣΣΔ εποχή. Ειδικά αυτό το δεύτερο κομμάτι αποδίδεται με μια διάθεση σατιρική μεν, όχι όμως στον βαθμό που αυτή να καταλήγει να ακυρώνει το ουμανιστικό πνεύμα που επικρατεί κατά τα άλλα σε σχέση με το νόημα. Πράγματι, παρά τις σκοτεινές πλευρές που φανερώνουν πολλοί εκ των χαρακτήρων, το τελικό αποτέλεσμα κατά βάση έχει αισιόδοξο επιμύθιο, το οποίο προκύπτει φυσικά ως εξέλιξη, και γενικότερα κυριαρχεί μια ιδιαίτερα οπτιμιστική οπτική γωνία. Κυρίως για αυτό τον τελευταίο λόγο είναι σίγουρα η πιο προσβάσιμη ταινία για το ευρύ κοινό από την κινηματογραφική τριλογία στην οποία ανήκει.

Ακριβώς επειδή σκηνοθετικά είναι μια πιο χαμηλόφωνη δημιουργία σε σύγκριση με την «Μπλε Ταινία» και τα ποιητικά κι αλληγορικά ξεσπάσματά της, αλλά και με την «Κόκκινη Ταινία» και τη διακριτική, καθαρά ευρωπαϊκού τύπου δεξιοτεχνία της, η «Λευκή Ταινία» εκπέμπει σε ένα διαφορετικό μήκος κύματος, πιο προσγειωμένο και πιο οικείο, που μπορεί σε καλλιτεχνική αξία να υπολείπεται λίγο του ύψους των προαναφερθέντων φιλμ, κατορθώνει όμως να επικοινωνήσει αμεσότερα με τον θεατή. Ακόμη και κάποιες υπερβατικές πινελιές που εμφανίζονται ανά σημεία (το εκθαμβωτικό φλας-μπακ στην εκκλησία που επανέρχεται), παρά την ειδική βαρύτητά τους, ποτέ δεν πλησιάζουν το κακώς εννοούμενο «πομπώδες» που θα έβλαπτε το ύφος που επικρατεί.

Σίγουρα είναι ωφέλιμη η συνεισφορά ενός Zamachowski ερμηνευτικά ζωηρού, που συνδυάζει ιδανικά τις δύο αντικρουόμενες πλευρές του «λαμόγιου» και του «ανθρωπάκου», συνοψίζοντας στο πρόσωπό του την ισορροπία του φιλμ μεταξύ χιούμορ και σοβαρότητας, αλλά θα ήταν μεγάλη παράβλεψη να μην αναφερθεί, και πέραν μιας Delpy άκρως αξιομνημόνευτης και συναρπαστικής για το μικρό σχετικά χρονικό διάστημα που εμφανίζεται στην οθόνη, ο πραγματικά εξαιρετικός Janusz Gajos, που με μελετημένη εσωστρέφεια κι επιβλητικότητα βάζει μια κρίσιμη δόση ωριμότητας στο όλο μείγμα και χαρίζει στο φιλμ τον καλύτερο δεύτερο ρόλο του.

Εν κατακλείδι, δεν πρόκειται μονάχα για μια απαραίτητη προσθήκη στον προβληματισμό που ξεδιπλώνει ο Kieslowski σε έκταση τριών κινηματογραφικών δημιουργιών, αλλά και αυτόνομα ένα φιλμικό διαμάντι πλούσιο σε συναισθήματα και, στην υπέροχη τελική σκηνή του, γενναιόδωρα λυτρωτικό.

Βαθμολογία:

Κριτικός: Γιώργος Ξανθάκης

Έκδοση Κειμένου: 21/8/2021

Ο πολωνός μετανάστης Karol Karol (Zbigniew Zamachowski) βρίσκεται ξαφνικά εκτός γάμου, εργασίας και  χώρας όταν η γαλλίδα σύζυγός του, Dominique (Julie Delpy), τον χωρίζει επικαλούμενη την ανικανότητα του. Αναγκασμένος να εγκαταλείψει τη Γαλλία μετά την απώλεια της κοινής τους επιχείρησης, ο Karol επιστρατεύει τον ομογενή πολωνό Mikolah (Janusz Gajos) για να τον μεταφέρει λαθραία πίσω στην πατρίδα τους. Μετά την επιστροφή του αρχίζει να χτίζει τη νέα του ζωή, χωρίς ωστόσο να μπορεί να ξεχάσει την Dominique. Τότε επινοεί ένα παράτολμο σχέδιο εκδίκησης (;)…

Η δεύτερη ταινία της «Τριλογίας» του Krzysztof Kieslowski υιοθετεί έναν πιο ανάλαφρο τόνο σε σχέση με τις δυο άλλες · κινείται στη διαχωριστική γραμμή μεταξύ φάρσας και τραγωδίας αλλά τελικά θέτει πιο σοβαρά ζητήματα από ό,τι φαίνεται αρχικά.

Το φιλμ διερευνά το θέμα της ισότητας, αλλά από μια ασυνήθιστη, σχεδόν κυνική σκοπιά. Η ισότητα είναι ένα φευγαλέο αλλά ατελές και ανέφικτο ιδανικό. Σε οποιαδήποτε σύγχρονη κοινωνία επικρατεί η ανισότητα: του ημεδαπού απέναντι στον μετανάστη, του ερωτευμένου άντρα απέναντι στην αδιάφορη γυναίκα, του ισχυρού απέναντι στον αδύναμο, του πλούσιου απέναντι στον φτωχό.

Σε σύγκριση με τον βαθύ συναισθηματισμό του «Μπλε» και τη δραματική ένταση του «Κόκκινου», η «Λευκή» ταινία είναι το πιο αδύναμο μέρος της τριλογίας και αποτελεί μια επιστροφή στο σκοτεινό χιούμορ και την ειρωνεία του «Δεκαλόγου». Στην πραγματικότητα, λειτουργεί καλύτερα ως παρωδία της καπιταλιστικής Πολωνίας παρά ως ψυχολογικό δράμα ενός εξευτελισμένου ανθρώπου. Ο Kieslowski αποτυπώνει τη ζοφερή κατάσταση της χώρας του κατά τη φάση μετάβασης από τον κομμουνισμό στη δημοκρατία δυτικού τύπου. Ο ουσιαστικός έλεγχος της χώρας από το οργανωμένο έγκλημα ανάγκασε πολλούς Πολωνούς να αναζητήσουν μια ασφαλέστερη ζωή στο εξωτερικό. Ο Karol κατέληξε στη Γαλλία, θεωρητικά μια ελεύθερη και ευημερούσα χώρα, μια πραγματική δημοκρατία. Ωστόσο γρήγορα συνειδητοποίησε ότι οι άνθρωποι που ζουν εκεί δεν είναι όλοι ίσοι, και όσοι είναι σαν αυτόν, φτωχοί μετανάστες, ενδεχομένως δεν επιτρέπεται να είναι ίσοι. Η ανικανότητα του στα συζυγικά του καθήκοντα αποτελεί μια μεταφορά της αδυναμίας του να αισθανθεί άνθρωπος με ακεραιότητα και με πλήρη δικαιώματα. Έτσι αναγκάζεται να επιστρέψει στην Πολωνία, όπου θα μπορέσει πιο εύκολα να ανταποδώσει στην τέως σύζυγο του την ανισότητα που υπέστη εξαιτίας της.

Η φωτογραφία του Edward Klosinski είναι πιο γήινη και υποτονική σε σχέση με τις άλλες δύο ταινίες της τριλογίας, αλλά αποπνέει μια μοναδική δική της ποίηση. Άλλωστε το λευκό μόνο φαινομενικά είναι απλό χρώμα, καθώς αποτελεί τη σύνθεση όλου του χρωματικού φάσματος. Η Πολωνία, με τους νεφελώδεις χειμωνιάτικους ουρανούς και τα χιόνια, είναι το ιδανικό σκηνικό, και το λευκό χρώμα εμφανίζεται σε κάθε ευκαιρία: σε προσόψεις κτιρίων, αυτοκίνητα, περιστέρια, προτομές πορσελάνης, ρούχα αλλά και στο ομιχλώδες φωτοστέφανο που προστίθεται σε αρκετές σκηνές. Η όμορφη μουσική του Zbigniew Preisner είναι σε χαμηλότερους τόνους σε σχέση με τον κορεσμό του «Μπλε».

Στη “Λευκή” ταινία ο Kieslowski διατηρεί τη μοναδική του ικανότητα  να ενοποιεί το ιδιωτικό με το κοινωνικό, να δίνει συναισθηματική ένταση στους διαλόγους, να διατηρεί μια ασφαλή αποστασιοποίηση από τα γεγονότα, να εφαρμόζει την αρχή της τυχαιότητας και να κάνει χρήση μεταφορών και συμβολισμών, όπως η πτήση περιστεριών που συμβολίζουν την ευρεία αντίληψη του για την ελευθερία. Όπως δήλωσε και η ερμηνευτικά άριστη Julie Delpy: «Ο Kieslowski είναι ένας σκηνοθέτης που αντλεί την έμπνευσή του από την αληθινή ζωή των ανθρώπων, που ενσταλάζει τη δική του ψυχή στην ταινία».

Η θαυμάσια τελική σεκάνς εξηγεί τον πραγματικό στόχο του Karol: έστησε μια παγίδα για τη γυναίκα που αγαπά και μισεί για να αποκτήσει  τον έλεγχο της σχέσης τους. Κίνητρο του είναι η εμμονική επιθυμία κατοχής, προϊόν της ψυχολογικής και σωματικής προσκόλλησης του. Τώρα το σκοτεινό αντικείμενο του πόθου του είναι κλεισμένο σε ένα κλουβί. Μπορεί να το βλέπει οπότε θέλει, να ανταλλάσσει μηνύματα από μακριά, χωρίς τον κίνδυνο να το χάσει. Άλλωστε κατά βάθος δεν επιζητούσε την εκδίκηση αλλά την ανάκτηση της Dominique με τους δικούς του όρους. Τα τελικά δάκρυα του είναι δάκρυα συγκίνησης, χαράς και δικαίωσης.

Βαθμολογία: