Άγρια Συμμορία

Κριτικός: Γιώργος Ξανθάκης

Έκδοση Κειμένου: 12/10/2025

Αναμφίβολα, η «Άγρια Συμμορία» αποτελεί το «λυκόφως του γουέστερν» και συγχρόνως το magnum-opus του Sam Peckinpah. Πρόκειται για ένα από τα πιο ριζοσπαστικά και στοχαστικά έργα στην ιστορία του αμερικανικού κινηματογράφου, μια ταινία που επαναπροσδιορίζει το είδος ως μια βαθιά υπαρξιακή τραγωδία. Στους πυρήνες της δονούνται οι αιώνιες θεματικές της φθοράς, της βίας και της τραγικής αδυναμίας του ανθρώπου να αποδράσει από την ίδια του τη φύση. Κυκλοφόρησε το 1969, σε μια εποχή κοινωνικών συγκρούσεων, του πολέμου στο Βιετνάμ και μιας συλλογικής κρίσης ταυτότητας, καθιστώντας έτσι το δημιούργημα του Peckinpah τον ζωντανό καθρέφτη μιας Αμερικής που παρακολουθεί τη δική της αποσύνθεση.

Η πλοκή εκτυλίσσεται το 1913, στα σύνορα των Ηνωμένων Πολιτειών με το Μεξικό, ένα χρονικό και γεωγραφικό όριο όπου οι τελευταίοι πιστολέρο του 19ου αιώνα ζουν πλέον στην παρακμή τους. Ήδη από τα πρώτα πλάνα, οι ήρωες εισέρχονται αμετάκλητα στο πεδίο του μύθου: η πορεία τους μέσα στην πόλη διακόπτεται από παγώματα της εικόνας που παραπέμπουν σε χαρακτικά, σε σελίδες από ένα βιβλίο ιστορίας. Είναι ήδη μορφές του παρελθόντος, «εν δυνάμει νεκροί». Ο χρόνος τους έχει ολοκληρωθεί.

Ο Pike Bishop (William Holden), ηγέτης μιας γερασμένης συμμορίας επικηρυγμένων, μαζί με το δεξί του χέρι Dutch Engstrom (Ernest Borgnine), τους αδελφούς Lyle και Tector Gorch (Warren Oates, Ben Johnson), τον νεαρό μεξικανό Ángel (Jaime Sánchez) και τον κουρασμένο Freddie Sykes (Εdmond O’Brien) ετοιμάζονται για μια ληστεία στα γραφεία μιας σιδηροδρομικής εταιρείας. Ντυμένοι στρατιώτες, περνούν δίπλα από παιδιά που βασανίζουν σκορπιούς, παγιδευμένους ανάμεσα σε σμήνη κόκκινων μυρμηγκιών, αναπαριστώντας με φυσική ωμότητα τον σαδισμό των ενηλίκων. Ο συμβολισμός είναι οδυνηρά προφανής και προοικονομεί το τέλος: λίγοι επικίνδυνοι θηρευτές, καταδικασμένοι να συντριβούν από ένα πλήθος μικρότερων αλλά πολυπληθέστερων αντιπάλων.

Στην πραγματικότητα, το σχέδιο της ληστείας είναι μια καλοσχεδιασμένη ενέδρα για τη σύλληψή τους. Εμπνευστής της είναι ο απεχθής μεγιστάνας του σιδηροδρόμου, Harrigan (Albert Dekker), ενώ εκτελεστές είναι μερικοί άθλιοι κυνηγοί επικηρυγμένων υπό την ηγεσία του Deke Thornton (Robert Ryan). Ο Thornton ήταν κάποτε μέλος της συμμορίας του Pike, αλλά πιστεύει πως εκείνος τον πρόδωσε με την απροσεξία του που οδήγησε στη σύλληψή του. Τώρα, βλέπει την αποστολή αυτή ως διπλή ευκαιρία: για εκδίκηση και για ελευθερία, έχοντας συμφωνήσει με τον Harrigan πως αν συλλάβει ή σκοτώσει τον Pike και τους άντρες του, θα αποφυλακιστεί. Έχει δώσει τον λόγο του -και ο λόγος του είναι η μόνη εγγύηση ότι δεν θα το σκάσει.

Η ληστεία εκτελείται, αλλά ο Pike αντιλαμβάνεται την παγίδα και δίνει εντολή για άμεση διαφυγή. Τα πράγματα περιπλέκονται καθώς μια παρέλαση της «Ένωσης Εγκράτειας» περνά μπροστά από το σημείο της ληστείας. Οι ληστές χρησιμοποιούν τους διαδηλωτές -κυρίως γυναίκες και παιδιά- ως ασπίδες για τη διαφυγή τους. Όμως οι άντρες του Thornton δεν διστάζουν να πυροβολήσουν μέσα στο πλήθος, σκοτώνοντας αθώους. Ωστόσο, όταν οι ληστές ανοίγουν τους σάκους, αντί για χρυσό βρίσκουν… ροδέλες από σίδηρο. Παρά την απογοήτευση, γελούν με τη μοίρα τους και κατευθύνονται στο Μεξικό, περνώντας από το κατεστραμμένο χωριό του Ángel, ενώ οι κυνηγοί τούς ακολουθούν κατά πόδας. Εκεί κυριαρχεί ο αυτοανακηρυγμένος στρατηγός Mapache (Emilio Fernández), ένας διεφθαρμένος άντρας που υποστηρίζει τον δικτάτορα Victoriano Huerta. Ο Ángel, βλέποντας τον Mapache να επιδεικνύει δημοσίως τη γυναίκα που κάποτε αγαπούσε, την Teresa (Sonia Amelio), αντιδρά βίαια. Για να εξομαλύνουν την κατάσταση, ο Pike και ο Dutch συμφωνούν να κλέψουν ένα αμερικανικό στρατιωτικό τρένο και να παραδώσουν τα όπλα στον Mapache, με αντάλλαγμα χρυσό.

Όταν ο Mapache μαθαίνει ότι ο Ángel βοήθησε τους επαναστάτες, τον βασανίζει δημόσια σέρνοντάς τον δεμένο σε ένα αυτοκίνητο. Η συμμορία, παρότι θα μπορούσε να διαφύγει με τον χρυσό, επιστρέφει για να τον σώσει. Αυτή η πράξη, παράλογη, βαθιά ανθρώπινη και ηρωική, μετατρέπει το τέλος σε μια τραγωδία που φέρνει συγχρόνως τη λύτρωση. Η τελική σφαγή στο Agua Verde -ένα φιλμικό ποίημα θανάτου, βίας και αξιοπρέπειας- κλείνει τον κύκλο: είναι η αναπόφευκτη κατάρρευση ενός τρόπου ζωής.

Με την «Άγρια Συμμορία», ο Peckinpah δεν αποτυπώνει απλώς το τέλος της Άγριας Δύσης, αλλά και το τέλος της ανδρικής μυθολογίας που τη συνόδευε. Οι ήρωές του δεν είναι ευγενείς · είναι κουρασμένοι, βρώμικοι, προδομένοι από τα ίδια τους τα όνειρα. Ο Pike κουβαλά τις ενοχές του παρελθόντος του. Ο Thornton, «ο Ιούδας του Harrigan», είναι παγιδευμένος ανάμεσα στην αίσθηση καθήκοντος και στην πίστη προς τους παλιούς του συντρόφους. Ο καθένας τους αναζητά μια μορφή λύτρωσης, γνωρίζοντας βαθιά μέσα του ότι δεν υπάρχει σωτηρία.

Ο Ángel είναι το ηθικό κέντρο της ταινίας -ο μόνος που αντιστέκεται στη διαφθορά με αγνή πίστη και πάθος. Ο θάνατός του πυροδοτεί τη μοναδική, αυθεντική πράξη αλληλεγγύης της συμμορίας. Αντίθετα, ο σαδιστής Mapache συμβολίζει την εξουσία που έχει χάσει κάθε ανθρώπινη διάσταση: γελά, πίνει, σκοτώνει για ευχαρίστηση. Δίπλα του, ο γερμανός σύμβουλός του, Frederick Mohr (Fernando Wagner), προσωποποιεί τον ψυχρό ευρωπαϊκό ιμπεριαλισμό -το βλέμμα του «πολιτισμένου» που εκμεταλλεύεται τη φτώχεια των ιθαγενών.

Στο πικρό φινάλε, όταν ο Thornton βλέπει το πτώμα του παλιού του συντρόφου Pike, αρνείται να υπηρετήσει ξανά τον Harrigan και ακολουθεί τον γερο- Sykes και τους μεξικανούς επαναστάτες. Είναι μια τελευταία χειρονομία ελευθερίας -η επιστροφή σε μια «εκτός νόμου» πράξη αξιοπρέπειας.

Τι δεν έχει ειπωθεί για την «Άγρια Συμμορία»; Για τους κουρασμένους, αμφίσημους αντιήρωές της, για τη βία που σοκάρει και συγκινεί, για το πώς ενσαρκώνει την τελική εξέγερση των αρχέγονων μορφών απέναντι στο αναπόφευκτο τέλος της «χρυσής εποχής» των πιστολάδων και των συνόρων. Οι παράνομοι αυτοί είναι οι τελευταίοι μιας φθίνουσας γενιάς. Τους ενώνει η αφοσίωση, η τιμή και η αντρική συντροφικότητα -το να δίνουν τον λόγο τους, να πίνουν και να πορνεύονται μαζί. Παρά τη βία τους, υπάρχει κάτι βαθιά ανθρώπινο στον δεσμό τους. Όμως ο κόσμος αλλάζει: αυτοκίνητα, τηλέγραφος, σιδηρόδρομοι, πολυβόλα. Ο Pike και οι άντρες του αντιλαμβάνονται ότι η Αμερική που γνώριζαν έχει τελειώσει -δεν υπάρχει θέση για εκείνους στη νέα εποχή.

Κι όμως, ο αληθινός πλούτος της «Άγριας Συμμορίας» δεν βρίσκεται στη γραφική της βία, αλλά στο γέλιο των ηρώων της απέναντι στον βέβαιο θάνατο -στη ματαιότητα των πράξεών τους που μεταμορφώνεται σε μια μορφή εσωτερικής ειρήνης. Υπερβολικός μηδενισμός; Μελαγχολία χωρίς διέξοδο; Όχι, πρόκειται μάλλον για μία τελευταία στιγμή ευτυχίας -μια επιστροφή στην παιδική αθωότητα μέσα από τη συνείδηση της θνητότητας.

Η ταινία είναι διάσπαρτη με στιγμές ειρήνης και στοχασμού: ο Ángel παίζει κιθάρα στο χωριό, οι άνδρες γελούν και πίνουν, μοιράζονται μια στιγμή προσωρινής γαλήνης. Αυτά τα διαλείμματα αποκαλύπτουν τη βαθύτερη ανθρωπιά που υπάρχει κάτω από τον κυνισμό -μια επιθυμία για απλότητα, αθωότητα, ίσως και για επιστροφή στην παιδική ηλικία. «Όλοι ονειρευόμαστε να ξαναγίνουμε παιδιά -ακόμη κι οι χειρότεροι από εμάς. Ιδίως οι χειρότεροι», λέει ο αρχηγός του μεξικανικού χωριού όπου βρίσκει καταφύγιο η συμμορία. Η φράση αυτή είναι το κλειδί της ταινίας -μια γέφυρα ανάμεσα στην ελληνική τραγωδία και τη νιτσεϊκή φιλοσοφία: η επιστροφή στην αθωότητα όχι ως λύτρωση, αλλά ως μορφή επίγνωσης.

Ο Pike έχει αποτύχει ξανά και ξανά ως ηγέτης · η απερισκεψία του φέρνει τον θάνατο αγαπημένων, σκοτώνει τραυματισμένους συντρόφους αντί να τους βοηθήσει -ανίκανος να πράξει «το σωστό». Η πορεία του τον οδηγεί στη στιγμή της επίγνωσης: το βλέμμα της πόρνης που κρατά το μωρό της γίνεται καθρέφτης του δικού του θανάτου. Τότε η απόφαση έρχεται χωρίς λόγια, μόνο με ένα λιτό «Πάμε». Ο William Holden σ’ εκείνο το κοντινό πλάνο είναι σπαρακτικός · το εγκάρδιο χαμόγελο του Ernest Borgnine δίνει την απόλυτη συγκατάθεση · οι Warren Oates και Ben Johnson ακολουθούν, χωρίς αντίρρηση. Με τα όπλα στα χέρια χαράσσουν την πορεία τους προς τον τελικό αγώνα για τη σωτηρία του συντρόφου τους Ángel: έχοντας μόλις κάνει για τελευταία φορά έρωτα με μεξικάνες πόρνες, περπατούν αγέρωχα ανάμεσα στους απορημένους στρατιώτες, λουσμένοι από τον καυτό ήλιο, αποκτώντας μια τραγική, διονυσιακή διάσταση. Εξαντλημένοι από το βάρος του ίδιου τους του μύθου, βαδίζουν προς το τέλος όχι για να νικήσουν, αλλά για να κάνουν μια μετάβαση μακριά από έναν κόσμο όπου η τιμή και η πίστη έχουν χάσει το νόημά τους.

Αφού εκτελούν τον τύραννο Mapache -αποδίδοντας δικαιοσύνη-, οι άντρες του Pike θα μπορούσαν να σωθούν. Οι στρατιώτες μένουν αποσβολωμένοι, κάποιοι αρχίζουν να παραδίδονται. Κι όμως, ένα βλέμμα ανάμεσά τους αρκεί: αποφασίζουν να βυθιστούν σ’ ένα τελικό λουτρό αίματος. Η σεκάνς της άνισης μάχης είναι ένα από τα πιο μνημειώδη κινηματογραφικά κομμάτια δράσης που έχουν γυριστεί ποτέ. Ο Peckinpah συνδυάζει αργή κίνηση, απότομα κοψίματα, πολλαπλές γωνίες λήψης και καταιγιστικό μοντάζ για να αποδώσει την παράνοια της στιγμής -τη σαγήνη και τη φρίκη της βίας. Με την σκηνοθετική ρώμη ενός Eisenstein, δεν κινηματογραφεί απλώς μια σφαγή · οργανώνει μια τελετουργία διάλυσης, μια οπτική συμφωνία όπου η βία παύει να είναι εργαλείο αφήγησης και μετατρέπεται στο ίδιο το περιεχόμενό της.

Στο κέντρο αυτής της σκηνής βρίσκεται μια φονική μηχανή: η απόλυτη μεταφορά της βιομηχανικής εποχής της βίας. Το μυδράλιο σκορπά τον θάνατο με ρυθμό σχεδόν δαιμονικό, με έναν παλμό που θυμίζει σωματική έκσταση -μια μορφή υπαρξιακού παραληρήματος. Η κάμερα του Peckinpah δεν αναπαριστά τη σφαγή · τη διαστέλλει, τη διαλύει, τη μετατρέπει σε εμπειρία αισθητηριακή και μεταφυσική. Ο θεατής δεν παρακολουθεί απλώς -βυθίζεται. Γίνεται μάρτυρας ενός κόσμου που διαλύεται μέσα στη δική του βαρβαρότητα.

Κι όταν όλα σωπάσουν, απομένει μόνο η οσμή του θανάτου -με τους γύπες να περιμένουν τη σειρά τους. Ο Peckinpah έχει ήδη στερήσει από τον θεατή κάθε ηθική βεβαιότητα · απομένουν η σκόνη, ο καπνός και ο παλμός της αναπνοής -ενός κινηματογράφου που, εκείνη τη στιγμή, αγγίζει τα όρια της καθαρής σωματικότητας. Αρχικά, η ταινία επρόκειτο να τελειώσει μετά τη μάχη, με πλάνα αρπακτικών που ψάχνουν για τροφή. Κι όμως, συνεχίζει -με τα ποιητικά, ελεγειακά πλάνα του Robert Ryan, καθισμένου στον τοίχο, και κυρίως με εκείνα τα ουράνια πορτρέτα των μελών της «Συμμορίας»: ευτυχισμένων για μία και μοναδική φορά, σε μια κινηματογραφική «Βαλχάλα».

Βαθμολογία:

0 κακή | 1 μέτρια | 2 ενδιαφέρουσα | 3 καλή | 4 πολύ καλή | 5 αριστούργημα