Η Πόλη και η Πόλη

Κριτικός: Φίλιππος Χατζίκος

Έκδοση Κειμένου: 17/4/2022

Η εξερεύνηση της ιστορίας μιας πόλης είναι άρρηκτα συνυφασμένη με τις ανθρωπογεωγραφικές τις συνθήκες όπως αυτές μεταβάλλονται στον χρόνο. Στην περίπτωση δε της Θεσσαλονίκης, η μακραίωνη και συνεχής Ιστορία του τόπου διαπλέκεται με τους συλλογικούς μύθους επί των οποίων στηρίχθηκε η μεταπολεμική της πραγματικότητα. Μια πόλη γεμάτη αρχαία και βυζαντινά ερείπια, ένα παρηκμασμένο σταυροδρόμι που στεγάζει περισσότερο του ενός εκατομμυρίου ανθρώπων, στις γωνιές της οποίας ανιχνεύει κανείς τα χαλάσματα της πολυπολιτισμικότητας του παρελθόντος.

Η ταινία των Σύλλα Τζουμέρκα και Χρήστου Πασσαλή επικεντρώνεται στην πολύκροτη ιστορία των Εβραίων της πόλης, καλύπτοντας το χρονικό φάσμα του τελευταίου αιώνα, με έμφαση ως αναμενόταν στα τραγικά γεγονότα της γερμανικής κατοχής. Δημιουργώντας ένα υβρίδιο δραματοποιημένου ντοκιμαντέρ και μυθοπλασίας που παραπέμπει σε installation από αυτά που παρακολουθεί κανείς αποσπασματικά σε σκοτεινές αίθουσες μουσείων, οι δύο έλληνες καλλιτέχνες αφηγούνται τις ιστορίες τους με κάποια γραμμικότητα αλλά και μεγάλο βαθμό χωροχρονικής ελευθερίας. Αντιπαραβάλλουν συνεχώς τη σύγχρονη όψη της Θεσσαλονίκης με αυτήν του παρελθόντος όπου έλαβαν χώρα όσα εξιστορούν, ενώ τοποθετούν τις προσωπικές ιστορίες που δομούν το έργο τους σε ένα σχεδόν σύγχρονο πλαίσιο. Η ιστορική συνέχεια της πόλης προκύπτει φυσικά, όπως άλλωστε και οι ευθύνες των ανθρώπων και των επίσημων θεσμών και φορέων της για την οδυνηρή κατάληξη του εβραϊκού πληθυσμού της πόλης, που υπήρξε ακμαίος και πολυπληθής επί σειρά πολλών δεκαετιών.

Κατορθώνουν, μάλιστα, να αποφύγουν τον καταγγελτικό τόνο στο έργο τους. Η τραγικότητα των ιστοριών και η επονείδιστη συνένοχη σιωπή του ανθρώπινου περιβάλλοντός τους προκύπτουν φυσικά, με συναισθηματικώς φορτισμένα αποσπάσματα λόγου και τη συνολική στιβαρή παρουσία ενός καταπληκτικού ensemble cast ελλήνων ηθοποιών (Αγγελική Παπούλια, Θέμις Μπαζάκα, Μαρίσα Τριανταφυλλίδου, Λαέρτης Μαλκότσης, Αργύρης Ξάφης και Μαρία Φιλίνη, μεταξύ άλλων). Διαπραγματεύονται την ιστορία της πόλης εκ νέου, αναφέρονται σε όσους βυσσοδομώντας εκμεταλλεύτηκαν τον απάνθρωπο εκτοπισμό των Εβραίων από τη Θεσσαλονίκη, σε όσους γλοιωδώς και χαιρέκακα απολαμβάναν το άδικο που υφίσταντο οι εμβρόντητοι συμπολίτες τους, με άλλα λόγια σε έναν ριζωμένο αντισημιτισμό που η επίσημη κρατική παράθεση των γεγονότων πασχίζει να αποσιωπήσει. Αλλά αυτό είναι το ζήτημα με την ιστορική αλήθεια, ο μεγαλύτερος μάρτυράς της είναι ο ίδιος ο τόπος, και όσα φανερώνει είναι αδιάψευστα. Το μεγαλύτερο πανεπιστήμιο της χώρας που δομήθηκε πάνω στα χαλάσματα του εβραϊκού νεκροταφείου. Τα μάρμαρα και τα κόκκαλα των νεκρών που χρησιμοποιήθηκαν σε οικοδομικές εργασίες. Τα σπίτια που ουδέποτε επεστράφησαν στους ελάχιστους επιζώντες της φρίκης των στρατοπέδων συγκέντρωσης.

Όσο κι αν η επίσημη ρητορική αποστρέφεται τους διαλόγους περί συνενοχής της στο στυγερό έγκλημα του αφανισμού μιας τόσο μαζικής πληθυσμιακής ομάδας της πόλης, τα τοπόσημα είναι παρόντα και υπενθυμίζουν αδυσώπητα όσα δεν συζητιόνται ανοικτά. Το φιλμ φέρνει στον νου μερικές πρόσφατες υβριδικές απόπειρες ενός σπουδαίου σύγχρονου καλλιτέχνη, του ρουμάνου Ράντου Ζούντε, ο οποίος επιδίδεται εδώ και καιρό σε έναν αγώνα εναντίον της θεσμικής αποσιώπησης της φρίκης. Ωστόσο, το ύφος των Τζουμέρκα και Πασσαλή είναι περισσότερο ελεγειακό, χάρη και στην ιδανική φωτογραφία του Σίμου Σαρκετζή. Η δραματοποίηση των γεγονότων διαπλέκει το προσωπικό με το συλλογικό βίωμα, ενώ ο φιλμικός χρόνος διαστέλλεται σε εξαντλητικό βαθμό προκειμένου να δημιουργήσει χωρίς μελοδραματισμούς την αίσθηση του αφόρητου εξευτελισμού των αγρίως διωκόμενων.

Το σύγχρονο αφήγημα της συμπρωτεύουσας θέλει να παρουσιάσει μια πόλη που υπήρξε χωνευτήρι αντιλήψεων, σταυροδρόμι πολιτισμών και γενέτειρα καλλιτεχνικών και κοινωνικών ζυμώσεων, προκειμένου να τονώσει το φρόνημα του σύγχρονου πληθυσμού και να μαζέψει πρόχειρα ό,τι μπορεί από τη σημερινή συμπλεγματική παρακμή στην οποία η πάλαι ποτέ κοσμοπολίτισσα Θεσσαλονίκη έχει περιέλθει. Τα μυθεύματα όμως επί των οποίων οικοδομείται προσκρούουν στην ιστορική αλήθεια και είναι χρέος όλων μας αυτή να παραμείνει στο φως και όλη η προσπάθεια που καταβάλλεται για την αποσιώπηση και τη διαστρέβλωση των όρων της τραγωδίας των Εβραίων που αμαυρώνει τη σύγχρονη ιστορία της πόλης να διοχετευτεί στην αποκατάσταση, στον περιορισμένο βαθμό που τούτο είναι εφικτό, των αποτελεσμάτων αυτής της ανείπωτης αδικίας.

Βαθμολογία: