Η Μεγάλη Πόλη

Κριτικός: Γιώργος Ξανθάκης

Έκδοση Κειμένου: 17/10/2022

O ινδός Satyajit Ray υπήρξε ένας από τους μεγαλύτερους σκηνοθέτες του 20ού αιώνα, και διακρίθηκε για τον ανθρωπισμό του και τη θεματική του ευελιξία. Τα νεορεαλιστικά φιλμ «Pather Panchali» (1955), «Aparajito» (1956) και «Apur Sansar» (1959), γνωστά και ως «Τριλογία του Άπου», καθιέρωσαν τη διεθνή φήμη του. Όμως  ο Ray έκανε κι άλλες εξαιρετικές ταινίες. Το εξπρεσιονιστικό «Jalsaghar» (1958) επικεντρώνεται σε έναν γερασμένο αριστοκράτη που προσπαθεί μάταια να προσκολληθεί στο παρελθόν, ενώ στο «Shatranj ke Khilari» (1977) ένας ευγενής άρχοντας του 19ου αιώνα προσπαθεί να ανακόψει το κύμα των κοινωνικοπολιτικών αλλαγών. Τα φιλμ «Charulata» (1964) και «Aranyer Din Ratri» (1969) είναι κομψοτεχνήματα που φανερώνουν την επιρροή του Jean Renoir και του Anton Chekhov στο έργο του Ray. Οι ταινίες του, που ασχολούνται κυρίως με τη σύγκρουση μεταξύ παραδοσιακών και σύγχρονων πεποιθήσεων, δεν προσφέρουν εύκολες απαντήσεις, αλλά αποκαλύπτουν το ανθρώπινο πρόσωπο της αχανούς χώρας του.

Η «Μεγάλη Πόλη/ Mahanagar»(1963) βασίζεται σε ένα διήγημα του Narendranath Mitra. Ο Satyajit Ray επηρεάστηκε σαφώς από ιταλούς δημιουργούς (κυρίως τους De Sica και Antonioni) στον οπτικό σχεδιασμό αυτής της ταινίας που αφηγείται με μινιμαλιστικό ύφος μια πολύ απλή ιστορία. Στην Καλκούτα της δεκαετίας του 1950, ο Subrata Mazumdar (Anil Chatterjee) είναι ένας τραπεζικός υπάλληλος που μπορεί μόλις και μετά βίας να συντηρήσει την πολυμελή οικογένειά του. Με ελάχιστη δική του ενθάρρυνση, η σύζυγός του, Arati (Madhabi Mukherjee), κάνει αίτηση για μια θέση πωλήτριας από πόρτα σε πόρτα και, προς έκπληξή της, προσλαμβάνεται. Αν και στην αρχή φοβάται, σύντομα αρχίζει να απολαμβάνει τη δουλειά και την ανεξαρτησία της. Ο πατριός της, ένας συνταξιούχος δάσκαλος, αγανακτεί πιστεύοντας ότι είναι προδοσία των παραδοσιακών αξιών και αρνείται τη βοήθεια της, προτιμώντας να ζητά χρήματα από τους πρώην μαθητές του. Με τον καιρό, ο Subrata νιώθει επίσης άβολα και την πείθει να εγκαταλείψει τη δουλειά της και να αφιερώσει τον χρόνο της στην οικογένεια. Λίγο πριν η Arati παραδώσει την παραίτησή της, έρχεται η καταστροφή. Η τράπεζα στην οποία εργάζεται ο σύζυγός της μόλις κατέρρευσε. Αναγκαστικά κρατάει τη δουλειά της, ζητά ακόμη και αύξηση -την οποία και παίρνει-, αλλά αγανακτεί όταν συνειδητοποιεί ότι μία από τους συναδέλφους της απολύθηκε άδικα. Τότε βρίσκει το θάρρος να αντισταθεί στην αδικία, ακόμα κι αν αυτό σημαίνει ότι θα πληρώσει η ίδια το τίμημα…

Η ευαίσθητη κάμερα του Ray παρακολουθεί στενά την Arati καθώς υφίσταται μια σημαντική μεταμόρφωση, ενώ η διαυγής σαφήνεια των συγκρούσεων αποτελεί αναμφισβήτητα τη μεγαλύτερη δύναμη της ταινίας. Με νηφάλιο ρεαλισμό, αποφεύγοντας την υπερβολική δραματοποίηση, ο Ray πετυχαίνει να συμπάσχει ο θεατής με τους κύριους χαρακτήρες και να ξέρει ακριβώς πώς νιώθουν όταν αμφισβητούν ο ένας τον άλλον.

Σκηνοθετικά ο Ray κάνει αριστοτεχνική χρήση διάφορων κινηματογραφικών τεχνικών: με σεκάνς mise-en-scène με βάθος πεδίου αποτυπώνει πολλαπλές δραστηριότητες μέσα στη σύνθεση του κάδρου∙ με διαδοχή μεσαίων και κοντινών λήψεων μάς μεταφέρει τα συναισθήματα των χαρακτήρων∙ με αργές, κομψές λήψεις προς τα εμπρός περιγράφει την αποξένωση με τρόπο που θυμίζει τη συγκρατημένη εικαστική χορογραφία του Antonioni. Υπάρχουν επίσης οπτικά μοτίβα που τονίζουν τις αποχρώσεις των θεμάτων: τα χαρτονομίσματα, το κραγιόν, τα γυαλιά ηλίου, ενώ η χρήση των θορύβων της πόλης -εκτός οθόνης- μεταδίδει τη νευρική ενέργεια του αστικού περιβάλλοντος. Ωστόσο, η συνεκτική ουσία για να ενωθούν αρμονικά όλα  αυτά τα στοιχεία είναι η  ερμηνεία της Madhabi Mukherjee, που εκπέμπει  φυσική, αισθησιακή ζεστασιά και καθηλωτικό μαγνητισμό, με το βλέμμα της να λέει πολλά περισσότερα από τις λέξεις.

Ο Ray καταγράφει την τροχιά της μεταμόρφωσης της Arati με λαμπρές κινηματογραφικές στιγμές. Κατά την πρώτη της έξοδο από πόρτα σε πόρτα, οπισθοχωρεί στο κατώφλι αφού χτυπήσει το κουδούνι, μην τολμώντας να προχωρήσει άλλο. Με τον καιρό, και με τη βοήθεια μιας νεαρής αγγλίδας συναδέλφου της, θα μάθει τους κώδικες και θα κυριαρχήσει στο περιβάλλον της. Η σκηνή όπου κοιτάζει την αντανάκλασή της στον καθρέφτη με το πρώτο της μεροκάματο στο χέρι έχει εκθαμβωτική πυκνότητα. Με μεγάλη ένταση καταγράφεται και η σχέση των δύο συζύγων: παρά τις μικρές στιγμές δισταγμού και αμφιβολίας, όταν ο άντρας αναρωτιέται αν η σύζυγός απομακρύνεται από αυτόν, αισθανόμαστε ακόμα τον πολύ ισχυρό δεσμό ανάμεσα τους. Στα συγκλονιστικά τελευταία πλάνα, τους βλέπουμε ενωμένους: και οι δύο άνεργοι, αλλά με αμοιβαία αγάπη, αισιόδοξοι και έτοιμοι να αναζητήσουν μια καλύτερη ζωή στη μεγαλούπολη. Η Arati μάς εκπλήσσει αποδεικνύοντας ότι δεν είναι σκλάβα ούτε των κοινωνικών συμβάσεων ούτε του καπιταλισμού, αλλά μια συνειδητοποιημένη και πραγματικά απελευθερωμένη γυναίκα.

Αντί για μια απλή κοινωνική παρατήρηση, ο Satyajit Ray δημιουργεί στη «Μεγάλη Πόλη» μια συναρπαστική, στοχαστική και ευαίσθητη ανάλυση για τη θέση της γυναίκας στην κοινωνία. Ο προσωπικός και επαγγελματικός  αγώνας της ηρωίδας  είναι ένα συγκινητικό μάθημα συναδελφικότητας και ενσυναίσθησης, ένα σύμβολο πίστης στον άνθρωπο και στο μέλλον. Η «Μεγάλη Πόλη» είναι μια απαραίτητη ταινία, με την τέχνη του Ray να φθάνει στο απόγειό της.

Βαθμολογία: