Αρκούδες Δεν Υπάρχουν (2022)

ΣΥΝΟΨΗ

Με τον Παναχί σε ρόλο εξωτερικού παρατηρητή και ταυτόχρονα ενεργού συμμετέχοντα, η ταινία αφηγείται παράλληλα δύο ερωτικές ιστορίες με κοινό παρονομαστή την ανάγκη για διαφυγή. Εγκατεστημένος σε ένα χωριό του Ιράν κοντά στα σύνορα με την Τουρκία, καθοδηγεί εξ αποστάσεως το συνεργείο του καταγράφοντας την προσπάθεια ενός εξόριστου ζευγαριού να δραπετεύσει στην Ευρώπη. Παράλληλα, στο χωριό που ο ίδιος βρίσκεται, ένας απαγορευμένος έρωτας κινδυνεύει από έναν κοινωνικό περίγυρο βαθιά προκατειλημμένο και προσκολλημένο σε καταπιεστικές ιδεολογίες και παραδόσεις. Με ακλόνητη τόλμη, τόσο η ταινία όσο και οι πρωταγωνιστές της, παλεύουν για τον απεγκλωβισμό τους από τα περιοριστικά πλαίσια εντός των οποίων υπάρχουν, και έρχονται να σταθούν ως σύμβολα αντίστασης, αποδεικνύοντας πως ο φόβος δεν είναι παρά ένα εργαλείο στα χέρια αυτών που τον καλλιεργούν.

Σκηνοθεσία:

Jafar Panahi

Κύριοι Ρόλοι:

Jafar Panahi … ο ίδιος

Naser Hashemi … Sherif

Vahid Mobasheri … Ghanbar

Bakhtiyar Panjeei … Bakhtiar

Mina Kavani … Zara

Narges Delaram … η μητέρα του Ghanbar

Κεντρικό Επιτελείο:

Σενάριο: Jafar Panahi

Παραγωγή: Jafar Panahi

Φωτογραφία: Amin Jafari

Μοντάζ: Amir Etminan

Σκηνικά: Babak Jajaie Tabrizi

Κοστούμια: Leyla Siyahi

Διεθνής Κριτική (μ.ο.): Πολύ θετική.

Τίτλοι

Αυθεντικός Τίτλος: Khers Nist
Ελληνικός Τίτλος: Αρκούδες Δεν Υπάρχουν
Διεθνής Τίτλος: No Bears

Κύριες Διακρίσεις

Ειδικό βραβείο κινηματογραφικής γενναιότητας στο φεστιβάλ του Σικάγο.
Ειδικό βραβείο στο φεστιβάλ της Τεργέστης.
Συμμετοχή στο φεστιβάλ Βενετίας. Ειδικό βραβείο επιτροπής.

Παραλειπόμενα

Τα γυρίσματα εντός του Ιράν έγιναν υπό άκρα μυστικότητα. Ο Jafar Panahi, που επέτρεψε εδώ στις μεγάλου μήκους ταινίες από το 2018, βρήκε την ελευθερία που αναζητούσε αμέσως μετά τη λήξη των απαγορεύσεων που είχαν ενεργοποιηθεί λόγω της πανδημίας. Ενώ όμως τα γυρίσματα ολοκληρώθηκαν τον Μάιο του 2022, με την κόπια να ταξιδεύει στην αγορά του φεστιβάλ Κανών και να βρίσκει ως διανομέα τη γαλλική Celluloid Dreams, στις 11 Ιουνίου ο σκηνοθέτης συνελήφθη από τις ιρανικές αρχές και οδηγήθηκε σε 6ετή κάθειρξή με συνοπτικές διαδικασίες. Η κατηγορία που του απαγγέλθηκε ήταν “προπαγάνδα εναντίον του καθεστώτος”, συμπαρασύροντας τη σύλληψη δύο συναδέλφων του (Mohammad Rasoulof και Mustafa Al-Ahmad) που εξέφρασαν την αλληλεγγύη τους. Παρόμοια αλληλεγγύη και καταδίκη της αστυνομικής βίας στο Ιράν εκφράστηκε από χιλιάδες κινηματογραφιστές ανά τον πλανήτη, μέσω αυτή τη φορά του ίντερνετ.
Η ταινία επιλέχτηκε από το φεστιβάλ Βενετίας για το διαγωνιστικό τμήμα, με το υπουργείο πολιτισμού της ισλαμικής δημοκρατίας του Ιράν να αποκαλεί την ταινία ως “ένα πολιτικό παιχνίδι παρά ταινία, που δεν είχε άδεια για να μπει προς παραγωγή”. Η άμεση απάντηση ήρθε από την Ιρανική Ένωση Σκηνοθετών που συνεχάρησαν την κριτική επιτροπή του φεστιβάλ και απαίτησαν από την κυβέρνηση τους να εξετάσουν το κοινό αίτημα 19 κινηματογραφικών ενώσεων της χώρας και να απελευθερώσουν τους κινηματογραφικές το συντομότερο. Παρόμοια δήλωση-απαίτηση εξέφρασε αργότερα και ο καλλιτεχνικός διευθυντής του φεστιβάλ Βενετίας, ο Alberto Barbera, καλώντας και σε ανοιχτή διαδήλωση υπέρ αυτού του αιτήματος στο κόκκινο χαλί της πρεμιέρας της ταινίας. Η ταινία εντέλει τιμήθηκε με το ειδικό βραβείο επιτροπής, δίχως φυσικά ο Jafar Panahi να μπορέσει είτε να το κρατήσει, είτε καν να κάνει κάποια δήλωση πάνω σε αυτό, με τους ηθοποιούς Mina Khosravani και Reza Heydari να το παραλαμβάνουν για λογαριασμό του.

ΚΡΙΤΙΚΗ

Κριτικός: Σταύρος Γανωτής
Έκδοση Κειμένου: 6/3/2023

Μπορεί να έχει εξελιχτεί ως προς τα τεχνικά του μέσα, μπορεί ακόμα και το βαν του να είναι ό,τι πιο σύγχρονο κυκλοφορεί στη Μέση Ανατολή, αλλά ο Jafar Panahi κινηματογραφεί ακόμα με τις μεθόδους των μέσων του 1990 και των υπέροχων Λευκό Μπαλόνι και Καθρέφτης, με τα οποία και κάποτε μας συστήθηκε.

Συμβαίνει όμως εδώ το εξής σημαντικό, που δεν ισχύει πάντα σε παρόμοιες περιπτώσεις. Ο Panahi δεν προβαίνει μετά από 25 έτη σε πειραματισμούς για να μας αποδείξει τη δεινότητα του ως καλλιτέχνης, αλλά επειδή έτσι βρίσκει την κατάλληλη μέθοδο να μας περάσει αυτό που θέλει να πει με τον πλέον αίσιο τρόπο. Και αυτή ειδικά την εποχή μάς μιλάει ως ένας άνθρωπος που δεν ζει υπό ένα καθεστώς που τον έχει καταδικάσει στη φτώχια, αλλά υπό ένα που του στερεί τα ανθρώπινα δικαιώματα του και τον σπρώχνει με βία στη φυλακή. Ένα κράτος που ωθεί στον θάνατο και στα… ρύζια δίχως αιδώ. Και αυτή είναι μια πολύ σημαντική διαφορά σε σχέση με όσα δεινά βιώνει την ίδια εποχή ο δυτικός κόσμος.

Έχουμε ντοκιμαντέρ; Έχουμε μυθοπλασία; Ούτε το ένα ούτε το άλλο, και ως προς αυτό η απάντηση είναι σχετικά εύκολη. Μα κι όταν για την ευκολία μας θα κατατάξουμε το Αρκούδες Δεν Υπάρχουν στο ντοκιουντράμα, δεν έχουμε πετύχει και πολλά. Κανείς που θα παρακολουθήσει την ταινία δεν θα μπορέσει να αντιληφθεί το πού ξεκινάει το σενάριο και πού ο ρεαλισμός, αλλά ούτε καν αν ένα από αυτά τα δύο δεν ισχύουν διόλου εδώ μέσα… Γιατί ακόμα κι αν είναι πλασματικό ένα μέρος όσων βλέπουμε (θα ήταν και περίεργη σύμπτωση να μην ήταν), δεν μιλάμε για ένα «κατασκευασμένο» Ιράν, αλλά για αυτό καθαυτό.

Μοιάζει ο ίδιος ο Jafar Panahi, που είναι ο μοναδικός κεντρικός πρωταγωνιστής της ταινίας, να προκαλεί όλο αυτό το ερωτηματικό, καθαρά όμως ηθελημένα. Μέσα στο ίδιο πλάνο, φαντάζει τόσο να ερμηνεύει τον εαυτό του, όσο και να βιώνει καταστάσεις της ζωής του που εξελίσσονται σε πραγματικό χρόνο. Η ιστορία που βλέπουμε στο χωριό -χωρίς κανείς να βάζει το χέρι στη φωτιά- φαίνεται ότι αφορά το καθαρά μυθοπλαστικό κομμάτι. Εδώ εισχωρούμε στο «βαθύ Ιράν», αυτό που έχει μεν μια αγνότητα στους τρόπους του, αλλά έχει και κατεστημένες παραδόσεις που κοστίζουν ακριβά στο σύνολο της ιρανικής κοινωνίας. Η παράδοση -εκ του ορισμού της- είναι κάτι που σε ωθεί στη μη αλλαγή. Και όλα θα ήταν καλά αν το παρελθόν ήταν καλύτερο από το σήμερα, όπως πολλοί μάλιστα εικάζουν. Κι εκεί είναι η παγίδα που πέφτουμε, διαιωνίζοντας νοοτροπίες που έχουν φέρει δυστυχία πλάι με κάποια -όμορφα κατά τα άλλα- δρώμενα που απλά αφορούν μια λαϊκή εκδήλωση.

Ο Panahi μάς δείχνει παράλληλα κι έναν πιο σύγχρονο Ιρανό, αυτόν που θέλει αλλαγές και υποφέρει επί τούτου. Συναισθηματικά φορτισμένο κομμάτι αυτό, μια και ο σκηνοθέτης εμπλέκεται συναισθηματικά (ακόμα κι αν είναι κατασκευασμένο), κουβαλώντας μέσα του όλες αυτές τις κραυγές πολιτισμού που το καθεστώς έχει βάλει στο στόχαστρο. Διόλου τυχαία, το υπουργείο πολιτισμού του Ιράν ονομάζεται υπουργείο πολιτισμού και ισλαμικής καθοδήγησης! Ο θάνατος καιροφυλακτεί και στις δύο αυτές αντίρροπες πραγματικότητες της χώρας, αλλά στη μία επέρχεται από ένα παρελθόν που αναπαράγει με αφέλεια και αναλφαβητισμό τον θάνατο, και από την άλλη από ανθρώπους που μάχονται για να σταματήσει η αδικία και η αμορφωσιά. Ζωντανοί μένουν με σιγουριά μόνο οι υπεύθυνοι όλων αυτών. Θα γίνω κακός κάπου εδώ, αλλά αυτό ισχύει παντού, ακόμα κι αν δεν εκφράζεται τόσο ακραία όπως στις -κοσμικές ή θρησκευτικές- δικτατορίες…

Η ταινία του Panahi υστερεί ως προς το να μεταδώσει σε έναν δυτικό θεατή όσα με πολύ πιο εξελιγμένα μέσα μπορεί μια ευρωπαϊκή ταινία ή και της Άπω Ανατολής. Μπορεί ακόμα και να πάρει στήριξη ελέω συμπόνιας, με τον δυτικό κριτή να ανεβάζει ψηλότερα όσα βλέπει επειδή δημιουργήθηκαν υπό κάποιες «εξωτικές» για αυτόν συνθήκες. Η αλήθεια είναι όμως πως ο άνθρωπος αυτός δεν επιστρατεύει την τέχνη του, όπως έκανε παλιότερα, για να αναγάγει τον ιρανικό κινηματογράφο σε πολιτισμικό φαινόμενο, αλλά επειδή απευθύνεται σε εκείνους εκεί ψηλά που ίσως μπορούν να βοηθήσουν αυτόν και την πατρίδα του, κι εκείνους χαμηλά εντός συνόρων που πράγματι ξεχύθηκαν στους δρόμους και όχι στα σινεμά για ένα καλύτερο αύριο. Κι αυτό είναι ένα σινεμά που στη χώρα μας δεν είναι ότι φοβόμαστε να το κάνουμε, αλλά κανείς δεν το χρηματοδοτεί σωστά και σίγουρα κανείς δεν το προωθεί στα ερμητικά κλεισμένα μάτια…

Βαθμολογία: