Ένας ετοιμοθάνατος συγγραφέας θυμάται το παρελθόν του, ανακαλώντας στη μνήμη του ολόκληρη τη ζωή του. Ξεκινώντας από την παιδική του ηλικία και φτάνοντας μέχρι το -αβέβαιο- παρόν του, ταξιδεύει νοερά στις εικόνες, στα γεγονότα και στα πρόσωπα που τον σημάδεψαν: τη μητέρα του, τον πόλεμο, τις μικρές λεπτομέρειες της προσωπικής του διαδρομής και τα μεγάλα συμβάντα που διηγούνται την πρόσφατη ιστορία ολόκληρου του ρωσικού έθνους αλλά και όλη τη σύγχρονη ιστορία. Ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος, ο Ισπανικός Εμφύλιος και η Χιροσίμα, μεταξύ άλλων, μπλέκονται με τα όνειρά του, τα συναισθήματα και τις εμπειρίες του όπως αντανακλώνται στον καθρέφτη της μνήμης.
Σκηνοθεσία:
Andrei Tarkovsky
Κύριοι Ρόλοι:
Margarita Terekhova … Natalya/Maroussia
Oleg Yankovskiy … ο πατέρας
Filipp Yankovskiy … Aleksei (5 ετών)
Ignat Daniltsev … Aleksei (12 ετών)/Ignat
Innokentiy Smoktunovskiy … Aleksei (φωνή)
Alla Demidova … Lisa
Anatoliy Solonitsyn … ιατροδικαστής
Larisa Tarkovskaya … Nadezha
Nikolay Grinko … υπεύθυνος τυπογραφείου
Yuriy Nazarov … στρατιωτικός εκπαιδευτής
Arseniy Tarkovskiy … ο πατέρας (φωνή)
Κεντρικό Επιτελείο:
Σενάριο: Andrei Tarkovsky, Aleksandr Misharin
Παραγωγή: Erik Waisberg
Μουσική: Eduard Artemyev
Φωτογραφία: Georgi Rerberg
Μοντάζ: Lyudmila Feyginova
Σκηνικά: Nikolay Dvigubskiy
Κοστούμια: Nelli Fomina
Διεθνής Κριτική (μ.ο.): Πολύ θετική.
Τίτλοι
- Αυθεντικός Τίτλος: Zerkalo
- Ελληνικός Τίτλος: Ο Καθρέφτης
- Διεθνής Τίτλος: Mirror
- Διεθνής Εναλλακτικός Τίτλος: The Mirror
Παραλειπόμενα
- Σε μεγάλο του μέρος αυτοβιογραφικό για τον Tarkovsky, αλλά και ιστορικό όσον αφορά σημαντικά γεγονότα της ΕΣΣΔ. Είχε συλληφθεί ως ιδέα από το 1964 ως ένα κράμα μνημών και ονείρων του (χωρίς την παρουσία του αφηγητή επί της οθόνης), και κατά την εποχή των γυρισμάτων του Αντρέι Ρουμπλιόφ είχε ξεκινήσει η συγγραφή του. Αυτή η πρώτη μορφή -τριών επεισοδίων- του σεναρίου εκδόθηκε το 1970 ως διήγημα με τίτλο Μια Λευκή Ημέρα. Έπειτα απομονώθηκε με τον Aleksandr Misharin για την ολοκλήρωση ενός σεναρίου, καταθέτοντας και την πρόταση για ταινία στην αντίστοιχη κρατική υπηρεσία. Η αντισυμβατική όμως μορφή του κειμένου δεν πήρε την έγκριση της επιτροπής, με τον Tarkovsky να το αφήνει προσωρινά στην άκρη για να κάνει το Σολάρις. Το 1973, η επιτροπή άλλαξε επικεφαλής, και το σενάριο εγκρίθηκε. Στα χέρια του δημιουργού βρίσκονταν πλέον ως επιχορήγηση 622 χιλιάδες ρούβλια, και 7μιση χιλιάδες φιλμ Kodak (για 110 λεπτά ταινίας).
- Μέχρι και να γραφτεί το 1974 το τελικό κείμενο στην Ιταλία, αρκετά σενάρια είχαν ήδη γραφτεί για την ίδια ταινία και με διαφορετικούς τίτλους το καθένα.
- Όταν ολοκληρώθηκε η ταινία και πέρασε από τον έλεγχο της κρατικής επιτροπής, δεν εγκρίθηκε, και πάλι με την αιτιολογία του ακατανόητου. Κι ενώ ο Tarkovsky δεν έδειξε να αγχώνεται δηλώνοντας πως θα φύγει στο εξωτερικό να συνεχίσει την καριέρα του, η επιτροπή άλλαξε άποψη και η ταινία κυκλοφόρησε στις αίθουσες. Βέβαια, η διανομή της ήταν περιορισμένη, και αφορούσε μόνο 73 κόπιες, κάτι το ελάχιστο σε σχέση με τα σοβιετικά στάνταρ.
- Η Bibi Andersson ήταν στα υπόψιν του ρώσου δημιουργού για τον ρόλο της μητέρας.
- Μοναδική συμμετοχή σε ταινία του γιου του για τον Arseny Tarkovsky, όπου ακούγεται να απαγγέλει ποιήματα του.
- Στην εποχή του είχε πολώσει την κριτική, αφού ήταν πολλοί που έβρισκαν ακατανόητη τη μη ευθεία αφήγηση του. Με τα χρόνια αναγνωρίζεται ως μία από τις καλύτερες ταινίες όλων των εποχών. Θεωρείται και η ταινία του Tarkovsky που αγαπούν περισσότερο στη Ρωσία.
Κριτικός: Γιώργος Ξανθάκης
Έκδοση Κειμένου: 13/8/2022
«Βλέπω τον εαυτό μου παιδί και είμαι ευτυχισμένος, γιατί όλη η ζωή είναι μπροστά μου και όλα είναι δυνατά»
Μεταξύ των δυο ταινιών επιστημονικής φαντασίας, του «Σολάρις» και του «Στάλκερ», ο Ταρκόφσκι σκηνοθέτησε τον «Καθρέφτη» (1975) , ένα μη-αφηγηματικό, ρομαντικό ποίημα που συνδυάζει έγχρωμες κι ασπρόμαυρες εικόνες σε διαφορετικούς τόπους και χρόνους, υπέροχα πλάνα που απεικονίζουν σκηνές ονείρων, όμορφα τοπία της ρωσικής υπαίθρου και ασπρόμαυρες εικόνες από ντοκιμαντέρ ιστορικού περιεχομένου της προπολεμικής, της μεταπολεμικής, αλλά και κατά της διάρκειας του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου περιόδου.
Όλες αυτές οι σκηνές, μονταρισμένες με ανορθόδοξο τρόπο, συνθέτουν τον «Καθρέφτη», μια άκρως αυτοβιογραφική ταινία, που εξωτερικεύει κατά ομολογία του ίδιου του δημιουργού της τα βιώματα, τα συναισθήματα και τις σκέψεις του, βασιζόμενος ως επί το πλείστον στις παιδικές του αναμνήσεις.
Η μετακόμιση της οικογένειάς του από τη Μόσχα στην επαρχία κατά τη διάρκεια του πολέμου, οι σχέσεις με τη μητέρα του, η οποία όπως και στην ταινία έτσι και στην πραγματικότητα εργάστηκε ως διορθωτής κειμένων σε ένα τυπογραφικό πιεστήριο, ο αποστασιοποιημένος πατέρας του, Arseni Tarkovsky (1907-1989), ο οποίος υπήρξε ένας από τους διασημότερους ρώσους ποιητές του 20ου αιώνα και στην ταινία ακούγεται να απαγγέλλει μερικά από τα ποιήματά του, και κάποιες αναφορές στον χωρισμό με τη σύζυγό του είναι μερικά από τα πιο χαρακτηριστικά αυτοβιογραφικά σημεία του της ταινίας.
Μέσα από τη ρυθμική διαδοχή των πανέμορφων πλάνων, το επιφανειακό τουλάχιστον θέμα της ταινίας είναι η ιστορία ενός άνδρα που πάσχει από κάποια ανίατη ασθένεια και λίγο πριν πεθάνει θυμάται το παρελθόν του, φέρνοντας στο μυαλό του όλα τα αγαπημένα του πρόσωπα, και γνωρίζοντας πως τους έχει προκαλέσει μεγάλο πόνο, προσπαθεί με έναν προσωπικό μονόλογο να τους ζητήσει συγχώρεση, αλλά δεν ξέρει πώς. Ταυτόχρονα μέσα στις μνήμες του έρχονται και τα μεγάλα ιστορικά γεγονότα της εποχής του, όπως μεταξύ άλλων, ο Ισπανικός Εμφύλιος, ο πόλεμος και η ατομική βόμβα στη Χιροσίμα.
Ο Ταρκόφσκι εδώ απορρίπτει εντελώς τους συμβατικούς τρόπους κινηματογραφικής αφήγησης, και με τη χρήση πολύ λιγότερων πλάνων απ’ ό,τι συνήθως έχουν οι ταινίες αυτής της διάρκειας, κινηματογραφεί ακολουθώντας μια ελεύθερη, ποιητική έκφραση, στην οποία ο χρόνος χάνει τη λογική σειρά του, και το μοντάζ συγχωνεύει συνεχώς απροκάλυπτα το παρόν με το παρελθόν και το χθες με το αύριο. Οι σκηνές των ονείρων και των φαντασιώσεων ξεπηδούν ξαφνικά από το πουθενά, και προσκαλούν τον δεκτικό θεατή να αφεθεί σε ένα σαγηνευτικό ταξίδι, στο οποίο τα συναισθήματα που παράγουν οι εικόνες και οι ήχοι είναι πιο σημαντικά από την κυριολεκτική σημασία τους.
Ο τίτλος της ταινίας είναι σαφέστατα αλληγορικός, και μπορεί για τον καθένα να έχει και μια διαφορετική σημασία που να έχει να κάνει με το καθρέφτισμα της ψυχής ή με το βάθος μιας εικόνας που βλέπουμε κοιτώντας έναν καθρέφτη.
Η ένταση των ονειρικών σκηνών της παιδικής ηλικίας είναι τόσο ιδιαίτερα υπνωτιστική, ώστε τα ερωτήματα, μιας εικαζόμενης αδιαφάνειας και αδιαπερατότητας της ταινίας, να διαλύονται από την επίδραση της χρονικής διαδοχής μιας οπτικά εκπληκτικής, ρυθμικής κινηματογραφικής φαντασίας που αιχμαλωτίζει το βλέμμα και την καρδιά του θεατή. Η υποβλητική χρήση της φύσης από τον Ταρκόφσκι είναι αριστοτεχνική, και συντείνει στην ποιητική απεικόνιση των ονείρων και των αναμνήσεων, και στην ενσωμάτωση τους στο συλλογικό ασυνείδητο του κοινού. Τα αρχεία των μεγάλων ιστορικών γεγονότων που συνέβησαν στη διάρκεια της ζωής του αφηγητή παρουσιάζονται με στοχαστική αποστασιοποίηση, σε αντίθεση με την ακραία οικειότητα των αναμνήσεων. Αυτό οφείλεται κυρίως στην εξαιρετική χρήση της μουσικής των Bach, Pergolesi και Pursell, που συμβάλλει στη συναισθηματική ένταση των σκηνών, σε συνδυασμό με την ποίηση του Αrseni Tarkovsky που συνοδεύει αυτές τις παρελθοντικές εικόνες των επικαίρων. Κατά τη διάρκεια των σύγχρονων σκηνών -αψιμαχίες με την πρώην σύζυγό του, τηλεφωνήματα από τη μητέρα του, συνομιλίες με τον γιο του- ο αφηγητής δεν είναι ποτέ ορατός στην οθόνη, διατηρώντας την αίσθηση του θεατή ότι υπάρχει μόνο μέσα στην υποκειμενικότητα του. Η Margarita Terekhova παίζει τόσο την πρώην σύζυγο του αόρατου αφηγητή όσο και τη μητέρα του όταν ήταν νεότερος, και η φυσική της ομορφιά δένει με τα εξίσου όμορφα πλάνα της ταινίας, μαγνητίζοντας τον θεατή.
Εάν ποτέ μια ταινία ενσωματώνει τόσο περίτεχνα τη σύλληψη του κινηματογράφου σαν μια εκστατική ενατένιση της διαδικασίας της ανθρώπινης μνήμης, αυτή είναι ο «Καθρέφτης». Μια ταινία που χρησιμοποιεί κυρίως μεταφορές και εικόνες και όχι έννοιες, δηλαδή ένα έργο στο κοινό πεδίο ορισμού σινεμά και ποίησης. Όχι μόνο είναι το αναμφισβήτητο αριστούργημα του Ταρκόφσκι, αλλά είναι και μία από τις υψηλότερες κορυφές στη γενεσιουργό διαδικασία του μοντέρνου σινεμά.
Βαθμολογία:
Γκαλερι φωτογραφιων
