Καλά Χριστούγεννα, Κύριε Λώρενς

Κριτικός: Χάρης Καλογερόπουλος

Έκδοση Κειμένου: 6/12/2010

Κάποια στιγμή, ο χωριάτης ιάπωνας λοχίας Γκένγκο Χάρα (Τακέσι Κιτάνο) λέει στον άγγλο αιχμάλωτο αξιωματικό Λόρενς (Τομ Κόντι) με αφορμή μια σεξουαλική παρενόχληση αιχμαλώτου από ένα Κορεάτη φρουρό: «όλοι φοβάστε την ομοφυλοφιλία! ένας σαμουράι δεν την φοβάται». Δεκαέξι χρόνια μετά, στην ηλικία των 67 ετών, ο Όσιμα γυρίζει το «Ταμπού» με θέμα τους άρρενες έρωτες μεταξύ των σαμουράι στους παλαιούς χρόνους. Ανατόμος της ερωτικής επιθυμίας γενικότερα (Αυτοκρατορία των Αισθήσεων, Αυτοκρατορία του Πάθους) ο ιάπωνας νεοκυματιστής στο «Καλά Χριστούγεννα κύριε Λόρενς» πιστεύω ότι έχει στο κέντρο του μυαλού του να πει μια ιστορία καταπιεσμένης σεξουαλικότητας ανάλογη με εκείνη του «Λοχία» (1968) του John Flynn με πρωταγωνιστή τον Rod Steiger. Και λέω «στο κέντρο του μυαλού» γιατί από όλα τα θέματα που ανοίγει στο σενάριο, αυτό είναι που καταφέρνει να αποδώσει καλύτερα. Ο επικεφαλής του στρατοπέδου αιχμαλώτων αξιωματικός Γιονόϊ (Ριούιτσι Σακαμότο) είναι νέος, όμορφος, υπερβολικά στυλιζαρισμένος στο κούρεμα και το ντύσιμο, ασκεί την παραδοσιακή ξιφασκία, και η υπηρεσιακή του σοβαρότητα, μετά βίας κρύβει τις ευαισθησίες και την νευρασθένειά του. Ο Ίδιος άλλωστε είναι που επιλέγει να σώσει τον ταγματάρχη Σέλιερς (Ντέιβιντ Μπόουϊ) από μια παρωδία δίκης και να τον φέρει στο στρατόπεδό του, σκεπτόμενος ακόμη και να τον θέσει επί κεφαλής των υπολοίπων αιχμαλώτων. Επιλέγει τον όμορφο χρυσόμαλλο από την πρώτη στιγμή που τον βλέπει. Μαγνητίζεται. Σε λίγο καιρό οι Ιάπωνες υφιστάμενοι θεωρούν ότι ο αρχηγός τους έχει καταληφθεί από το πνεύμα αυτού του «λευκού δαίμονα».

Το άλλο θέμα, της σύγκρουσης δυτικής και ιαπωνικής κουλτούρας μέσα στο οποίο αναπτύσσεται και το ερωτικό ζήτημα, διαχέεται σε τυχαία και ασύνδετα κομμάτια που δεν έχουν μια γερή, αιτιώδη αφηγηματική και δραματουργική σχέση μεταξύ τους. Μοιάζουν σαν παραδείγματα για να δούμε πόσο αυστηροί, άκαρδοι και ξεροκέφαλοι είναι οι Ιάπωνες και πόσο (λανθασμένα από άποψη τακτικής) συναισθηματικοί οι ευρωπαίοι σύμμαχοι. Ανάμεσά τους ο Λόρενς που αντιλαμβάνεται περισσότερο τους Ιάπωνες και μιλάει τη γλώσσα τους, είναι το διάμεσο, ο μεταφραστής, ο ισορροπιστής σε όλα τα επίπεδα και ο εκπρόσωπος της κοινής λογικής. Είναι αυτός που αντιλαμβάνεται ότι όλοι είναι θύματα θεσμοθετημένων αντιλήψεων, όλοι ταυτόχρονα έχουν άδικο αν αυτές οι αντιλήψεις ακυρώνουν τον ανθρωπισμό ή καταδικάζουν τους παραπλανημένους. Και ο Λόρενς είναι αυτός που αν δεν υπήρχε στο σενάριο, τα περιστατικά, όπως είπαμε, θα έμοιαζαν ακόμη περισσότερο με ένα σπασμωδικό κολάζ από σκηνές και σεκάνς που δύσκολα πείθουν ως αλληλουχία.

Βέβαια, ο Όσιμα είναι μοντέρνος και ούτως ή άλλως δεν θέλει να παράγει δράματα αλλά καμουφλαρισμένα δοκίμια, στοχασμό πάνω στην κοινωνία και την πολιτική. Εξού και η ψυχρή, συγκλονιστικά αντικειμενική ματιά του. Βάζει τον Λόρενς να κριτικάρει τους συμπατριώτες του (άρα κάνει αυτοκριτική) λέγοντας ότι επειδή οι Ιάπωνες έμαθαν να λειτουργούν ως ομάδες και όχι ως άτομα (άρα δεν ανήκουν στην individual society που δημιουργήθηκε στην Ευρώπη από τον Διαφωτισμό και πέρα), μπαίνοντας στο παιχνίδι της κατάκτησης του κόσμου, τρελάθηκαν όλοι ομαδικώς. Παρ’ όλα αυτά, ο συγκερασμός των δυο θεμάτων, της ερωτικής επιθυμίας και της πολιτισμικής σύγκρουσης δεν και τόσο είναι επιτυχής, παρά την ευφυή τραγική στιγμή που αυτές οι δυο διαδρομές τέμνονται με τον καταστροφικό ασπασμό (εκδίκηση, κατάλυση, επώδυνη κάθαρση) του Σέλιερς στις παρειές του Γιονόι μπροστά σε όλο το στρατόπεδο.

Τα προβλήματα συμβατότητας υπάρχουν και σε καθαρά δραματουργικό επίπεδο, κάτι που το εντόπισε εύστοχα ο Roger Ebert. Ο Όσιμα αναγκαστικά, εκ των πραγμάτων χειρίζεται τους Άγγλους «αγγλικά» (ή γενικότερα ευρωπαϊκά) και τους Ιάπωνες «ιαπωνικά». Παρακολουθούμε διαλόγους μεταξύ των Άγγλων σε ένα γνώριμο κλίμα ανταλλαγής συναισθημάτων και στοχασμών ενώ οι Ιάπωνες χρησιμοποιούνται ως δραματουργικά πιόνια σε σκακιέρα, απλά παριστάνουν. Από μόνα τους τα δυο επίπεδα λειτουργούν αλλά στις διασταυρώσεις μεταξύ τους η Ιαπωνική πλευρά αδικείται στα μάτια του δυτικού. Στην αντιπαράθεση, οι Ιάπωνες μοιάζουν με υστερικά νευρόσπαστα.

Ένα άλλο πρόβλημα είναι η αιτιολόγηση του χαρακτήρα του Σέλιερς. Είναι ο παράξενος, ο ιδιόρρυθμος, ο απείθαρχος, που δεν το πολυνοιάζει η ζωή του (κάτι σαν Λόρενς της Αραβίας). Ως εδώ καλά. Θα μπορούσε να είναι έτσι και να δοθεί η εξήγηση με την εξομολόγησή του στον Λόρενς, που άλλωστε δίνεται. Βέβαια το φιλμ ακολουθεί το βιβλίο του Sir Laurens Van Der Post, «The Seed and the Sower» αλλά έπρεπε να γίνουν αλλαγές. Ούτε λίγο ούτε πολύ, ο Λόρενς έχει εγκαταλειφθεί σε ένα τυχοδιωκτισμό (όπως η στράτευση του) επειδή κάποτε στο κολέγιο δεν βοήθησε (από περηφάνια, μην κατηγορηθεί για ευνοιοκρατία) τον ευαίσθητο μικρό του αδελφό στην σκληρή δοκιμασία μύησης. Το αποτέλεσμα ήταν, ο αδελφός να μην τραγουδήσει ποτέ ξανά (με την αγγελική φωνή που διέθετε) και…τίποτε άλλο, αργότερα παντρεύτηκε και ανέλαβε μια φάρμα. Ακούγεται γελοίο αλλά έτσι είναι. Αν είχε αυτοκτονήσει μετά το καψόνι, θα το καταλαβαίναμε να είχε γυρίσει η ζωή του Σέλιερς τα πάνω κάτω. Αλλά επειδή ο αδελφός είχε απλά μια τραυματική εμπειρία;

Δεύτερο ατόπημα είναι ότι αυτή η ιστορία δίνεται σε flash-back στην αγγλική εξοχή που δημιουργεί μια περιττή ανομοιογένεια στο φιλμ, χώρια που αναγκάζει τον Μπόουϊ σε κάποιες σκηνές να παρουσιάζεται ως 18άρης ενώ είναι περίπου τριαντάρης. Θα αρκούσε λοιπόν μια εξομολόγηση στη φυλακή και τίποτε άλλο. Όμως υπάρχει ένα «αλλά»: Άραγε, έκρυβε και κείνος μια ομοφυλόφιλη επιθυμία την οποία καταχώνιασε στο ντουλάπι του μυαλού του με πρόσχημα το σφάλμα του απέναντι στον αδελφό; και ακόμη, μήπως η ευαισθησία του μικρού αδελφού υπαινίσσεται μια γονιδιακή ομοφυλοφιλική τάση; οπότε υπάρχει μια ενοχή-κατάρα αλά «Βρικόλακες» του Ίψεν; Δεν έχω διαβάσει το βιβλίο αλλά αν αυτό ισχύει, είναι τόσο ανεπαίσθητο, τόσο ανάμεσα από τις γραμμές στο φιλμ, που δεν ανιχνεύεται εύκολα. Η προκλητική στάση του Σέλιερς απέναντι στον Γιονόι ήταν ανάστροφο-επιθετικό φλερτ; Μπορεί. Ένας Όσιμα, ως Ιάπωνας, αγαπά την ελλειπτική καταγραφή.

Ο Μπόουϊ καταφέρνει να δώσει μια πολύ καλή ερμηνεία ακριβώς γιατί καλείται να παίξει τον ρόλο ενός ιδιόρρυθμου, ανεξιχνίαστου, πολύσημου ατόμου, όπως ήταν και ο ρόλος του ως ροκ σταρ και conceptualist. Παρ όλο που ο Σακαμότο έπαιξε τον δικό του ρόλο άψυχα και επιτηδευμένα (σοκαρίστηκε όταν πρωτοείδε το φιλμ), λειτουργεί καλά ως διαταραγμένη περσόνα in the closet. Η επιλογή του Όσιμα, να διαλέξει τους δυο μεγάλους σταρ της εποχής ήταν εύστοχη (Ο Σακαμότο ήταν τότε ο Μπόουϊ της Ιαπωνίας) γιατί και οι δυο ήταν σύμβολα μια άφυλης, αμφισεξουαλικής επανάστασης.

Εντέλει, ο ιάπωνας μετρ δεν κριτικάρει τα ταμπού ή τον μιλιταρισμό ειδικά αλλά τους θεσμούς γενικότερα. Παρά τα προβλήματα, η ταινία παράγει μια κινηματογραφική γοητεία (για αυτό και έμεινε στη μνήμη μας) που υπογραμμίζεται από την γλυκόπικρη μελωδία αλλά και το πολύ αρμονικό με την αφήγηση score που έγραψε ο Σακαμότο.

Βαθμολογία: