Το Λυκόφως των Θεών

Κριτικός: Γιώργος Ξανθάκης

Έκδοση Κειμένου: 26/3/2023

«Ludwig, είσαι το αγαπημένο τέκνο του Κυρίου, γιατί περισσότερο από κάθε άλλο άτομο, εκτίθεσαι στην αμαρτία». Αυτό λέει ένας παρηγορητικός ιερέας στον ημίτρελο βασιλιά της Βαυαρίας. Αυτό φαίνεται ότι ενέπνευσε και τον Visconti να γυρίσει αυτή τη μεγαλειώδη και μελαγχολική βιογραφία του Ludwig, του οποίου η απερίσκεπτη και εμμονική επιδίωξη της αισθητικής και αισθησιακής ευχαρίστησης τού στοίχισε τον θρόνο του.

Με πρωταγωνιστή τον Helmut Berger, ο οποίος έγινε γρήγορα ο αγαπημένος σύντροφος του Visconti (τόσο στην οθόνη όσο και εκτός), το έπος ξεκινάει το 1864, με τον ενθρονισμένο 18χρονο μονάρχη να ενδιαφέρεται λιγότερο για τα διοικητικά του καθήκοντα και περισσότερο για την υποστήριξη του συνθέτη Richard Wagner (Trevor Howard), τον υπερβολικό τρόπο ζωής του και τις ανησυχητικές σχέσεις του με δύο βασικούς θηλυκούς χαρακτήρες, την αυτοκράτειρα Ελισάβετ της Αυστρίας (Romy Schneider) και την αδελφή της, Sophie (Sonia Petrovna). Η βραχύβια βασιλεία του Ludwig κατακρημνίζεται από μια σταδιακή κάθοδο στην τρέλα και τη φυσική κατάρρευση. Μέχρι το τέλος της ταινίας, ενώ κάποιοι παραμένουν σταθεροί στην αδιάκοπη πίστη τους, η πλειοψηφία των υπουργών του που ενοχλούνται από το «νοσηρό μυαλό» του συστηματικά συνωμοτούν για να υφαρπάξουν την εξουσία του Ludwig, και τελικά τον καθαιρούν επικαλούμενοι ότι είναι ψυχασθενής.

Ο Visconti, κληρονόμος μιας ονομαστής οικογένειας της ιταλικής αριστοκρατίας, ήταν ένας μαρξιστής σκηνοθέτης που ποτέ δεν εγκατέλειψε τα αριστοκρατικά του γούστα, και καθώς περνούσαν τα χρόνια, φάνηκε να έλκεται ακόμα περισσότερο από τα περίτεχνα και μεγαλόπνοα ιστορικά θεάματα. Ο Ludwig, που προέρχεται από μια μακρά σειρά ευρωπαϊκών μοναρχών, στράφηκε μακριά από την ενασχόληση με την πολιτική, τους πολέμους και την ιμπεριαλιστική στρατηγική, επιλέγοντας να κλειστεί στα κάστρα του, αφιερώνοντας τον εαυτό του σε έναν κόσμο τέχνης και μουσικής, θεάτρου και φαντασίας, μετατρέποντας τα πολιτικά ζητήματα του σε αθύρματα της μοίρας και των παθών του. Φυσικά, ο Visconti δεν πήγε ποτέ τόσο μακριά όσο ο Ludwig -οι ταινίες του παρέμειναν πολιτικά σύνθετες, μιλώντας συχνά για την εποχή τους. Αλλά μπορεί κάποιος να αισθανθεί τη σθεναρή αντίσταση του στην νεωτεριστική τάση, ειδικά από τους οπαδούς της nouvelle-vague, για απαξίωση αυτών των παρακμιακών κινηματογραφικών έργων. Για τον σκηνοθέτη, η ζωή αυτού του βασανισμένου, προδομένου και ντροπιασμένου μονάρχη αποτελεί  μια ελκυστική πρόκληση τόσο σε επίπεδο οπτικής απεικόνισης όσο και διερεύνησης της ψυχοσύνθεσης του.

Το «Ludwig» αποτέλεσε μία από τις πιο φιλόδοξες ταινίες του Visconti -το τελευταίο μέρος της λεγόμενης Γερμανικής Τριλογίας. Οι προηγούμενοι τίτλοι, «Οι Καταραμένοι» και «Θάνατος στη Βενετία», ήταν διεθνείς επιτυχίες, αλλά αυτό το κολοσσιαίο έργο θα ταξινομηθεί στα λιγότερο καλλιτεχνικά και εμπορικά επιτυχημένα του σκηνοθέτη. Μοιάζει με το πρώτο στην πολύπλευρη πλοκή και τον διακοσμητικό σχεδιασμό του, ιδιαίτερα τη χαρακτηριστική αυστηρή λεπτομέρεια του Visconti, αλλά περισσότερο μοιάζει μάλλον με το δεύτερο, καθώς ο εσκεμμένα αργός ρυθμός του χαρακτηρίζεται από περιόδους υπονοούμενης σιωπής και καυστικής συμπεριφοράς. Ωστόσο υστερεί απέναντι τους, καθώς απουσιάζει η δαιμονική υστερία των «Καταραμένων» ή ο πένθιμος λυρισμός του «Θανάτου στη Βενετία».

Η τελευταία κόπια του φιλμ των 35mm διαρκεί 238 λεπτά, αλλά αρχικά το «Ludwig» κυκλοφόρησε σε εκδοχή με περικοπές στις ΗΠΑ (173 λεπτά) και στο Ηνωμένο Βασίλειο (137 λεπτά). Οι κριτικοί ήταν σε μεγάλο βαθμό αμήχανοι από τον αργό ρυθμό του, από τους διαλόγους, και την έλλειψη εκείνων των βισκοντικών αρετών του θεάματος και του οπερατικού μελοδράματος. Μια πληρέστερη εκδοχή εμφανίστηκε μόνο στις αρχές της δεκαετίας του 1980, μετά τον θάνατο του σκηνοθέτη.

Το έργο του Visconti ήταν, κατά μία έννοια, μια πράξη αποκατάστασης. Αυτός ο βασιλιάς θεωρήθηκε για δεκαετίες ως μια αξιολύπητη ντροπή, ένας αποτυχημένος πολιτικός τού οποίου η χαμένη λογική κόστισε στο έθνος του ακριβά. Ο Visconti έλκεται από τον ηττημένο Ludwig, τον θεωρεί εξαιρετικά σύνθετη και πολύπλοκη προσωπικότητα έξω από κάθε φυσιολογική νόρμα. Στα μάτια του Visconti, η προσωπικότητα του Ludwig σηματοδοτεί το τέλος του γερμανικού ρομαντισμού, ένα σύμβολο-οδηγητής μιας διαδρομής που δεν διανύθηκε ως το τέλος. Η προσέγγισή του διαφέρει σημαντικά από αυτήν του γερμανού σκηνοθέτη Hans-Jürgen Syberberg, ο οποίος επίσης έκανε μια ταινία για τον βασιλιά το 1972. Για τον Syberberg, ο Ludwig και ο γερμανικός ρομαντισμός ήταν πρώιμες εκφράσεις της ίδιας παρόρμησης που θα έφερναν τελικά τον Χίτλερ στην εξουσία.

Ο γνωστός γάλλος σκηνοθέτης Olivier Assayas έγραψε για το φιλμ: “Το «Λυκόφως των Θεών» του Luchino Visconti ανήκει αναμφίβολα στην κατηγορία εκείνων των ταινιών που είναι πιο μεγαλειώδεις από τον κινηματογράφο, πιο τολμηρές από την εποχή τους, και των οποίων η ύπαρξη και μόνο αποτελεί μια πρόκληση στην πεζότητα της καθημερινότητας, στον υλισμό του αιώνα”.

Βαθμολογία: