Η Μεγάλη Χίμαιρα

Κριτικός: Γιώργος Ξανθάκης

Έκδοση Κειμένου: 6/10/2023

H «Μεγάλη Χίμαιρα» υπήρξε η πρώτη μεγάλη διεθνής επιτυχία του Jean Renoir, ένα ουμανιστικό κομψοτέχνημα και σίγουρα μία από τις καλύτερες ταινίες στην ιστορία του κινηματογράφου. Τέλεια κατασκευασμένη και ισορροπημένη, κινείται δραματουργικά όχι από το φαινομενικά αντιπολεμικό θέμα ούτε από τον ηρωισμό των πρωταγωνιστών-αιχμαλώτων πολέμου, αλλά από τη λεπτή εξέταση των προσωπικών σχέσεων και, πάνω απ’ όλα, από την ενδιαφέρουσα αντιπαράθεση των εθνικών δεσμεύσεων και της παγκοσμιότητας των κοινωνικών τάξεων. Ο σκηνοθέτης προσεγγίζει το θέμα του με ταξικά κριτήρια, αποφεύγοντας τις υπεραπλουστεύσεις,  υφαίνοντας στον ιστό της ταινίας διαφορετικές στρώσεις από αντιθετικά μοτίβα και συναισθηματικούς τόνους, που το ένα λειώνει μέσα στο άλλο προς χάρη της «αντικειμενικότητας».

Η ταινία ανοίγει κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, όταν δύο γάλλοι αξιωματικοί της αεροπορίας, ο ευγενής de Boëldieu (Pierre Fresnay) και ο προλετάριος Maréchal (Jean Gabin), πέφτουν στα χέρια των Γερμανών, των οποίων ο διοικητής, Von Rauffenstein (Erich von Stroheim), είναι ένας άκαμπτος αλλά ιπποτικός πρώσος βαρόνος που τους προσκαλεί σε γεύμα. Αν και ο Marechal και ο Boeldieu είναι συμπατριώτες, ο τελευταίος έχει περισσότερα κοινά με τον Von Rauffenstein, καθώς και οι δύο είναι μέλη της αριστοκρατίας με τα λευκά γάντια. Στη συνέχεια μεταφέρονται σε στρατόπεδο αιχμαλώτων όπου γνωρίζονται με τον πλούσιο εβραίο αστό Rosenthal (Marcel Dalio) και τον κωμικό ηθοποιό του music-hall Cartier (Julien Carette). Οι νεοφερμένοι συνεργάζονται με τους παλιούς σε μια υπόγεια σήραγγα απόδρασης, αλλά η προσπάθειά τους ματαιώνεται την τελευταία στιγμή με τη μεταφορά τους στο κάστρο του Wintersborn. Εκεί συναντούν ξανά ως διοικητή τον Von Rauffenstein, που έχοντας στο μεταξύ τραυματίσει σοβαρά τη σπονδυλική του στήλη, αναγκάζεται να φορά μια προτομή που στηρίζει το κεφάλι του. Ο Rauffenstein καλωσορίζει θερμά τους Γάλλους, αντιμετωπίζοντάς τους με μεγάλο σεβασμό, ενώ συζητά με τον Boeldieu την άποψη ότι μετά το τέλος του πολέμου θα αποκατασταθεί η παλιά και ορθή παγκόσμια τάξη και το είδος τους θα θριαμβεύσει ξανά. Από τη πλευρά του ο Boeldieu διχάζεται ανάμεσα στην πίστη του σε ένα μέλος της τάξης του (Von Rauffenstein) και στη χώρα του, όταν καλείται να  βοηθήσει τους συγκρατούμενούς του στις απόπειρες απόδρασής τους.

Γυρισμένη το 1937, η «Μεγάλη Χίμαιρα» είναι ένας συνδυασμός αυτοβιογραφίας, ουμανιστικών και πολιτικών ανησυχιών, που κουβαλά τα σημάδια της αριστερής πολιτικής του Λαϊκού Μετώπου, στην οποία ο Renoir είχε εμπλακεί στενά. Είναι η ταινία στην οποία είναι πιο αναγνωρίσιμη από ποτέ η ιδιοσυγκρασία του κορυφαίου auteur -η πίστη του στην εγγενή ευπρέπεια του απλού ανθρώπου, η περιφρόνησή του για τις ταξικές διαιρέσεις, η αποστροφή του για τον πόλεμο.

Η επιφανειακή δράση αφορά την ιστορία των δυο γάλλων αξιωματικών-αιχμαλώτων πολέμου. Ωστόσο η ουσιαστική δράση είναι αλληγορική: η ξεπεσμένη αριστοκρατία βυθίζεται αργά κάτω από το βάρος των τεχνητών και άψυχων συμβάσεων της, ενώ αντιπαράλληλα συντελείται με γοργό ρυθμό η άνοδος της αστικής και της εργατικής τάξης. Από αυτή την άποψη, η «Χίμαιρα» είναι μια μεταβατική ταινία που αφορά την ταξική συνάφεια και όχι την ταξική πάλη, υποστηρίζοντας την ανθρώπινη αλληλεγγύη πέρα από τα εθνικά και ταξικά εμπόδια: οι γάλλοι και οι γερμανοί αριστοκράτες συνδέονται με τις αναμνήσεις του Μαξίμ και των ιπποδρομιών, ενώ οι κατώτερες τάξεις και από τις δύο πλευρές συμφωνούν για το ατελέσφορο αυτού του πολέμου.

Μιλώντας για τον συνεργάτη του στο βαθύ και πολυεπίπεδο σενάριο, τον Charles  Spaak, ο Renoir δήλωσε: «Στους δεσμούς της φιλίας μας προστέθηκε και αυτός της κοινής μας πίστης στην ισότητα και την αδελφότητα των ανθρώπων». Ο διάχυτος πασιφισμός της ταινίας αποκτά νόημα μέσα σε ένα  ιστορικό πλαίσιο διεθνούς έντασης που χαρακτηρίζεται από την αυξανόμενη απειλή του φασισμού και ενός ακόμη παγκοσμίου πολέμου. Ο Renoir τονίζει εμφατικά την αλληλοεκτίμηση μεταξύ των αριστοκρατών Boieldieu και von Rauffenstein, οι οποίοι κατανοούν και σέβονται ο ένας τον άλλον παρόλο που ανήκουν σε εχθρικούς στρατούς. Αναπολούν τις παλιές εποχές και αισθάνονται παράταιροι σε έναν γρήγορα μεταβαλλόμενο κόσμο, όπου οι ταξικές διακρίσεις διαστρεβλώνονται καθώς άνθρωποι από κατώτερες τάξεις είναι έτοιμοι να εξισωθούν με αυτούς. Παράλληλα παραμένουν προσκολλημένοι σε έναν φαντασιακό, αριστοκρατικό μιλιταρισμό. «Για έναν απλό άνθρωπο, είναι φρικτό να πεθαίνει στον πόλεμο. Για την τάξη μας, αυτή είναι μια καλή λύση», λέει ο Boëldieu από το νεκροκρέβατο του στον Rauffenstein .

Αντίθετα υπάρχει ένα αγεφύρωτο χάσμα μεταξύ των Boieldieu και του Maréchal, τόσο  βαθιά ταξικό που ακόμη και η «αδελφότητα» δεν μπορεί να εξαλείψει. «Είμαι χαρούμενος που φεύγω μαζί σου, με τον Boëldieu δεν είμαι ελεύθερος, υπάρχει πάντα ένας τοίχος ανάμεσα μας», λέει ο Marechal στον Rosenthal. Ο Rosenthal αργότερα μοιάζει να συνηγορεί: «Τα σύνορα φτιάχνονται από ανθρώπους. Η φύση δεν δίνει δεκάρα».

Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα ερωτήματα που προκαλεί η «Μεγάλη Χίμαιρα» είναι ο αινιγματικός τίτλος της. Πιστεύεται ότι προέρχεται από το βιβλίο “The Great Illusion” του Norman Angell, βρετανού οικονομολόγου, συγγραφέα και βραβευμένου με Νόμπελ Ειρήνης. Αυτό το βιβλίο που δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στη Βρετανία το 1909, υποστηρίζει ότι ο πόλεμος είναι μάταιος επειδή είναι ενάντια στα κοινά οικονομικά συμφέροντα των εμπλεκόμενων χωρών.

Η «Μεγάλη Χίμαιρα» είναι μια ταινία πολυφωνική, βαθύτατα ουμανιστική, που στρέφει το βλέμμα της στις εσωτερικές αντιφάσεις των χαρακτήρων, θέτοντας ένα διαχρονικό όσο και οικουμενικό  ερώτημα: είναι ποτέ δυνατόν, με ποιο τρόπο και κάτω από ποιες συνθήκες, τα ταξικά δεσμά να γκρεμιστούν και να αναπτυχθούν σχέσεις ισότητας, συντροφικότητας και αλληλεγγύης, πέρα και πάνω από τάξεις, φύλα και εθνικότητες μεταξύ των ανθρώπων; Όποιος όμως μπορεί να διατυπώσει αυτό το ερώτημα δεν χρειάζεται καν την απάντηση του, όπως υποδηλώνει και ο εύγλωττος τίτλος αυτού του ανεπανάληπτου αριστουργήματος.

Βαθμολογία: