O Άνθρωπος που Έβλεπε τα Τρένα να Περνούν

Κριτικός: Φίλιππος Χατζίκος

Έκδοση Κειμένου: 14/7/2022

O νεαρός Μίλος προσλαμβάνεται ως μαθητευόμενος σταθμάρχης σε έναν περιφερειακό σταθμό της Τσεχοσλοβακίας, συνεχίζοντας την οικογενειακή παράδοση που έφερε και τους προγόνους του στην ίδια θέση. Παρότι η δουλειά προμηνύεται εκκωφαντικά πληκτική, ο ίδιος καμαρώνει, καθώς η φευγαλέα παρουσία των τρένων βρίσκεται στο κέντρο του ενδιαφέροντος της τοπικής κοινωνίας και, έτσι, ο σταθμάρχης αποτελεί εξέχων πρόσωπο. Συν τοις άλλοις, για τη δουλειά αυτή η φυγοπονία μοιάζει το απόλυτο προσόν, μιας και κανένας από τους εργαζόμενους στον σταθμό δε δουλεύει πραγματικά, και την αρετή αυτή ο Μίλος διαθέτει εν αφθονία από τα γεννοφάσκια του. Όμως, η σεξουαλική αφύπνιση του νεαρού, που έρχεται μετά το σύντομο συναπάντημά του με μία συνάδελφο, περιπλέκει τους όρους της ατάραχης ζωής που πίστευε ότι του εγγυάται το τιμητικό του επάγγελμα.

Το ντεμπούτο του Γίρι Μενζέλ είναι μία τραγικωμωδία ενηλικίωσης στα χρόνια της ναζιστικής κατοχής της Τσεχοσλοβακίας. Διασκευάζοντας το μυθιστόρημα του Μπόχουμιλ Χράμπαλ, ο τσέχος δημιουργός δίνει το ρυθμό σε μία παρέλαση φαιδρών προσωπικοτήτων που σημαδεύουν τη ζωή του αγαθού Μίλος. Πατριώτες που συνεργάζονται με τους ναζί και επαίρονται για τα κατορθώματα του νικηφόρου στρατού διακόπτουν τη φαιδρή πραγματικότητα του σταθμού, όπου ο ένας εκ των προϊσταμένων έχει αυτοανακηρυχθεί μέγας εραστής και ο έτερος ζηλεύει σε βαθμό υστερίας. Η πορεία του απρόσμενου ήρωα προς το φινάλε δεν έχει τίποτα το σοβαροφανές ή το συγκλονιστικό ∙ δεν παρατίθενται ποτέ εμφατικά οι φρικαλεότητες της ναζιστικής περιόδου. Ο τόνος της ταινίας παραμένει πάντα ιλαροτραγικός, όπως αρμόζει στην ξεκούρδιστη κομπανία που συναπαρτίζουν οι φιγούρες που περιβάλλουν τον Μίλος.

Στον Άνθρωπο που Έβλεπε τα Τρένα να Περνούν συναντούμε συμπυκνωμένα τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του τσεχοσλοβακικού Νέου Κύματος της δεκαετίας του 1960, το οποίο διέκοψε την πορεία του τόσο απότομα με τη σοβιετική εισβολή στη χώρα. Η διακωμώδηση μίας τραγικής συνθήκης, όπως εδώ η Κατοχή, σε συνδυασμό με την ακατανίκητη επανάσταση της σεξουαλικότητας που περιπαίζει τον ρόλο των αρσενικών, εδώ τόσο απολαυστικά σαρκαστική, συνθέτουν το πλαίσιο μίας αφήγησης που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί πολιτισμικό προϊόν του άλλοτε τσεχοσλοβακικού κράτους, αφού το ύφος της συναντά κανείς τόσο στις ταινίες όσο και στη λογοτεχνία της περιόδου, μερικά εκ των οποίων διασκευάστηκαν για τη μεγάλη οθόνη. Έτσι, το φιλμ του Μενζέλ υπερβαίνει την περίοδο στην οποία τοποθετείται η αφήγησή του. Σατιρίζει ανηλεώς, μεταξύ άλλων, την καταγωγή των ηρώων στα εθνικά αφηγήματα, τη σεξουαλική καταπίεση και το φετίχ της γραφειοκρατίας (θεσπέσια η σκηνή με τις σφραγίδες στο γυμνό γυναικείο σώμα), συστατικά στοιχεία της κοινωνικής πραγματικότητας του κράτους στο δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα.

Όσο ο Μενζέλ διακόπτει τη συρραφή των κωμικών επεισοδίων με σιωπές και υπέροχα φιλοτεχνημένα στενά κάδρα που εσωκλείουν όσα απομένουν όταν κατακάθεται η σκόνη των φαιδρών περιπετειών του Μίλος, τόσο καταλαβαίνουμε πως οδηγεί μεθοδικά την ταινία προς ένα δυναμικό φινάλε που επιστεγάζει την ενηλικίωση (σεξουαλική και μη) του Μίλος. Σε έναν παράλογο κόσμο, γεμάτο τραγική τυχαιότητα, καταπιεσμένες ορμές και απροσδόκητους ήρωες, ο μικρός θα βρεθεί εντός συνθηκών που τον υπερβαίνουν και τελικά θα αποχαιρετήσει οριστικά και αναγκαία την αθωότητά του, αντικρίζοντας τις απροσπέλαστες αντιφάσεις της ταραχώδους ιστορικής πραγματικότητας.

Βαθμολογία: