Αλέξανδρος Νιέφσκι

Κριτικός: Πάρις Μνηματίδης

Έκδοση Κειμένου: 4/4/2020

Το επικό σινεμά έχει περάσει από πολλά στάδια στη μακρόχρονη ιστορία του, πολύ λίγα όμως κεφάλαιά του έχουν υπάρξει εξίσου επιδραστικά και καθοριστικά όσο η συγκεκριμένη δημιουργία του Eisenstein. Και αν σε επίπεδο φόρμας και νοηματικής προκύπτει κάτι περισσότερο απλοϊκό συγκριτικά με το «Θωρηκτό Ποτέμκιν», για παράδειγμα, το επίπεδο σκηνοθετικού μεγαλείου που προσεγγίζεται εδώ είναι τέτοιο που στη Δύση θα έπρεπε να έρθει ένας David Lean για να αγγίξει παρόμοια ύψη, αν και στο Χόλιγουντ πολλοί όπως ο William Wyler κατέβαλαν αξιοσημείωτες προσπάθειες που πλησίασαν σε κοντινής σπουδαιότητας μεγέθη (τα οποία δεν ταυτίζονται απαραίτητα με τον όγκο της παραγωγής). Το δε σινεμά της ΕΣΣΔ θα ξεπερνούσε τον πήχη που έθεσε τότε στα δεδομένα της υπερπαραγωγής πολύ καιρό μετά, με το «Πόλεμος και Ειρήνη» του Bondarchuk. Ο συνδυασμός πολύπλοκων και άψογων αισθητικά οπτικών συνθέσεων (οι οποίες πρέπει να πιστωθούν και στον συχνά παραγνωρισμένο Eduard Tisse) με το δυναμικό μοντάζ, του οποίου τους μηχανισμούς ο Eisenstein πλέον έχει ξεκλειδώσει πλήρως μετά τους πολυετείς ριζοσπαστικούς πειραματισμούς του, και με το πραγματικά μεγαλειώδες σάουντρακ του Sergei Prokofiev οδηγεί τον θεατή σε μια δίνη ιδιαίτερα έντονων συναισθημάτων, με κατάληξη την ανάταση και τη λύτρωση. Η εγκεφαλικότητα εκπαραθυρώνεται για να πάρει τον πρώτο λόγο ο ευρέως εννοούμενος παράγοντας της συγκίνησης. Ο «Αλέξανδρος Νιέφσκι» αποτελεί σινεμά των μαζών και του πάθους, είναι η πεμπτουσία της φράσης του Samuel Fuller στον «Τρελό Πιερό» περί του φιλμ ως πεδίου μάχης.

Είναι αριστοτεχνικός ο τρόπος με τον οποίο επιτελείται το παιχνίδι με τα αρχέγονα ένστικτα του μέσου κοινού. Το καδράρισμα του ομότιτλου ήρωα που υποδύεται ο Nikolay Cherkasov υποδηλώνει ένα πρόσωπο θρυλικών διαστάσεων, με την πλειοψηφία των πλάνων που τον περιλαμβάνουν να αποτελούνται στο μεγαλύτερο κομμάτι τους από τη φιγούρα του, ενώ όταν τα μοιράζεται με άλλα πρόσωπα αυτά πάντα βρίσκονται σε χαμηλότερο ύψος από τον ίδιον. Οι αυστηρές και υποβλητικές φυσιογνωμίες των Γερμανών, σε συνέργεια με τον σχεδιασμό των κρανών των Τευτόνων Ιπποτών που αφήνουν έκθετα ελάχιστα στοιχεία του προσώπου, χτίζουν την εικόνα μιας αληθινά τρομακτικής απειλής, η οποία δεν μπορεί να ψυχολογηθεί με ακρίβεια. Όλοι οι περιφερειακοί ρόλοι εξυπηρετούν μια καθαρά συμβολική λειτουργία, η οποία εντάσσεται στο ευρύτερο πατριωτικού τύπου αφήγημα που κατασκευάζεται εδώ και το οποίο ουσιαστικά αναφέρεται έμμεσα μεν, εμφανώς δε στις προκλήσεις που τότε αντιμετώπιζε η Σοβιετική Ένωση: οι Nikolay Okhlopkov και Andrei Abrikosov αντιπροσωπεύουν τη νέα γενιά που αναδύεται εν μέσω της απειλής από τη ναζιστική Γερμανία, έτοιμη να υπερασπιστεί τα ιδανικά με τα οποία έχουν προστατευτεί διαχρονικά τα ρωσικά χώματα, η Aleksandra Danilova τη γυναίκα έτσι όπως θα αναδειχθεί από την οριζόμενη από τον σοσιαλισμό καινούρια κοινωνία, που θα μπορεί να αναλαμβάνει και καθήκοντα που μέχρι πρότινος ήταν αποκλειστικά αρμοδιότητα του άντρα, ο Lev Fenin την ηθική φαυλότητα του κληρικαλισμού και ούτω καθεξής. Μια εξαίσια σύνοψη αυτού του στοιχείου «χειραγώγησης» παρέχεται από τη χαρακτηριστική σκηνή της πομπής, λίγο πριν το τέλος: πένθος, οργή και χαρά εναλλάσσονται μαεστρικά σε ελάχιστα λεπτά.

Έχει ενδιαφέρον να παρατηρήσει κανείς και τη μεταστροφή του Eisenstein από τον εθνικιστικής χροιάς ιδεαλισμό που εκφράζει εδώ στην πιο σκοτεινή από άποψη πολιτικής σκέψης διλογία «Ιβάν ο Τρομερός». Ο εγκάρδιος ενθουσιασμός που μεταδίδεται εδώ σχεδόν σε κάθε στιγμή θα επιδράσει καταλυτικά στο μεγάλο χολιγουντιανό θέαμα των επόμενων δεκαετιών και όχι μόνο (αξίζει να εντοπίσει κανείς ομοιότητες στο στήσιμο μεταξύ του φινάλε του συγκεκριμένου φιλμ και του αντίστοιχου του πρώτου «Πολέμου των Άστρων» για μια εμφανή περίπτωση έμπνευσης). Άλλες τοποθετήσεις περί εργαλειοποίησης της μεγαλειώδους αυτής δημιουργίας από τον Stalin (σημειωτέον, όχι για την εδραίωση κι επιβίωση της εσωτερικής ηγεμονίας του αλλά για τη νίκη απέναντι στον Hitler) εσκεμμένα υποβαθμίζουν την αδιαμφισβήτητη και τεράστια καλλιτεχνική αξία του όλου εγχειρήματος, σε βαθμό που η δομή της δραματουργίας της να είναι το βασικό πρότυπο για το έπος στο σινεμά από την κυκλοφορία της και στο εξής, και με την περίφημη σεκάνς της Μάχης των Πάγων να έχει αποτελέσει τη μαγιά για τις περισσότερες σκηνές εμπόλεμων συγκρούσεων άνευ πυροβόλων όπλων. Εν ολίγοις, και με τις όποιες μικροενστάσεις σε επίπεδο πολιτικής διαλεκτικής, μια μνημειώδης περίπτωση στην ιστορία του ομιλούντος κινηματογράφου.

Βαθμολογία: