Κουρδιστό Πορτοκάλι (1971)

ΣΥΝΟΨΗ

Ο δεκαπεντάχρονος Άλεξ απολαμβάνει τους βιασμούς, τα ναρκωτικά και την Ενάτη Συμφωνία του Μπετόβεν. Ως αρχηγός μιας συμμορίας εφήβων, περιπλανιέται στους δρόμους ενός δυστοπικού μέλλοντος αναζητώντας φρικτές συγκινήσεις. Όταν ο Άλεξ συλλαμβάνεται και φυλακίζεται για την αποκλίνουσα συμπεριφορά του, το κράτος αναλαμβάνει να τον αναμορφώσει… αλλά πώς και με ποιο κόστος;

Σκηνοθεσία:

Stanley Kubrick

Κύριοι Ρόλοι:

Malcolm McDowell … Alex DeLarge

Patrick Magee … Frank Alexander

Michael Bates … αρχιφύλακας Barnes

Warren Clarke … Dim

James Marcus … Georgie

Michael Tarn … Pete

Aubrey Morris … Deltoid

Adrienne Corri … Mary Alexander

Sheila Raynor … Κα DeLarge

Philip Stone … Κος DeLarge

Anthony Sharp … υπουργός Frederick

Carl Duering … Δρ Brodsky

Clive Francis … Joe

Madge Ryan … Δρ Branom

Margaret Tyzack … Rubinstein

Steven Berkoff … ντετέκτιβ Tom

David Prowse … Julian

Miriam Karlin … Κα Weathers

George Coulouris … καθηγητής

Κεντρικό Επιτελείο:

Σενάριο: Stanley Kubrick

Παραγωγή: Stanley Kubrick

Μουσική: Wendy Carlos

Φωτογραφία: John Alcott

Μοντάζ: Bill Butler

Σκηνικά: John Barry

Κοστούμια: Milena Canonero

Διεθνής Κριτική (μ.ο.): Πολύ θετική.

Τίτλοι

Αυθεντικός Τίτλος: A Clockwork Orange
Ελληνικός Τίτλος: Κουρδιστό Πορτοκάλι
Εναλλακτικός Τίτλος: Stanley Kubrick’s A Clockwork Orange
Εναλλακτικός Ελλ. Τίτλος: Το Κουρδιστό Πορτοκάλι [επανέκδοσης]

Σεναριακή Πηγή

Μυθιστόρημα: A Clockwork Orange του Anthony Burgess.

Κύριες Διακρίσεις

Υποψήφιο για Όσκαρ καλύτερης ταινίας, σκηνοθεσίας, διασκευασμένου σεναρίου και μοντάζ.
Υποψήφιο για Χρυσή Σφαίρα καλύτερης ταινίας (δράμα), σκηνοθεσίας και πρώτου αντρικού ρόλου (Malcolm McDowell) σε δράμα.
Υποψήφιο για Bafta καλύτερης ταινίας, σκηνοθεσίας, σεναρίου, φωτογραφίας, μοντάζ, σκηνικών και ήχου.
Βραβείο Pasinetti ξένης ταινίας στο φεστιβάλ Βενετίας.

Παραλειπόμενα

Ο Anthony Burgess πούλησε τα κινηματογραφικά δικαιώματα του έργου του για 500 δολάρια, σχεδόν αμέσως μετά την έκδοση του το 1962. Το αρχικό σχέδιο ήταν να αποτελέσει το όχημα των The Rolling Stones στη μεγάλη οθόνη, με τον Mick Jagger να εκφράζει ανοιχτά πως ήθελε τον ρόλο του Άλεξ. Κι ενώ ο Ken Russell ήταν έτοιμος να το αναλάβει σκηνοθετικά, η βρετανική λογοκρισία έθεσε σοβαρά εμπόδια, και το σχέδιο εγκαταλείφθηκε. Πριν το εκμεταλλευτεί αυτό ο Kubrick, παίρνοντας εκείνος πλέον τα δικαιώματα, ο Andy Warhol είχε παρουσιάσει μια δική του πειραματική εκδοχή το 1965, με τίτλο Vinyl.
Όταν ο σεναριογράφος Terry Southern παρουσίασε για πρώτη φορά στον Kubrick ένα αντίτυπο του βιβλίου του 1962, εκείνος το έβαλε αδιάβαστο στην άκρη, μια και είχε αφοσιωθεί πάνω σε ένα σχέδιο σχετικά με τον Ναπολέοντα. Μετά από λίγο καιρό, ήταν η σύζυγος του σκηνοθέτη που έτυχε να το διαβάσει πρώτη και το πρότεινε στον άντρα της. Εκείνος με τη σειρά του ενθουσιάστηκε με όσα διάβασε, και ανέλαβε ο ίδιος τη σεναριακή διασκευή του. Παρότι όμως ήταν πιστή στην πρωτόλεια πηγή, έλειπε το τελευταίο κεφάλαιο, μια κι αυτό δεν υπήρχε στην αμερικανική έκδοση που έτυχε να διαβάσει (εκεί ο Άλεξ μετανιώνει για τις πράξεις του).
Ο Malcolm McDowell επιλέχτηκε από τον αμερικανό σκηνοθέτη μέσω της εμφάνισης του στο Εάν (1968). Ρωτώντας τον Kubrick πάνω στο γιατί τον επέλεξε, εκείνος του απάντησε ότι εξέπεμπε μια ευφυία στην οθόνη. Και ήταν ο ηθοποιός που βοήθησε περισσότερο από όλους πάνω στον σχεδιασμό των εικονικών κοστουμιών της συμμορίας.
Κατά το γύρισμα της σκηνής με την τεχνική “Λουντοβίκο”, ένας κερατοειδής χιτώνας του ματιού του McDowell γδάρθηκε, με αποτέλεσμα ο ηθοποιός να τυφλωθεί προσωρινά. Σε μια άλλη σκηνή, ο πρωταγωνιστής έσπασε τα πλευρά του.
Στο γύρισμα της απόπειρας αυτοκτονίας χρησιμοποιήθηκε μια μοναδική τεχνική, όπου η κάμερα αντικαθιστά κατά την πτώση την οπτική του κεντρικού ήρωα. Για να το πετύχουν αυτό, έριχναν στο κενό μια κάμερα Newman-Sinclair μέσα σε κουτί από τον τρίτο όροφο ενός ξενοδοχείου. Παραδόξως, η κάμερα άντεξε για έξι λήψεις.
Ο McDowell είχε σχολιάσει τον απόλυτο έλεγχο του Kubrick πάνω και στο παραμικρό, λέγοντας ότι εάν δεν ήταν σκηνοθέτης, θα ήταν ο αρχηγός των ενόπλων δυνάμεων των ΗΠΑ.
Τα γυρίσματα ξεκίνησαν τον Σεπτέμβριο του 1970 και ολοκληρώθηκαν τον Απρίλιο του επόμενου χρόνου. Ήταν τα πλέον σύντομα στην καριέρα του Kubrick.
Στις ΗΠΑ, η ταινία ξεκίνησε τις προβολές της με χαρακτηρισμό X. Αργότερα ο Kubrick θα κόψει μόλις 30 δευτερόλεπτα σεξουαλικού περιεχομένου, και από το 1972 η ταινία προβάλλονταν εκεί ως R.
Στη Βρετανία η έξοδος του φιλμ έγραψε ιστορία. Μπορεί να προβλήθηκε δίχως χαρακτηρισμό, αλλά η επιτροπή λογοκρισίας είχε βρει ως σύσταση ακραία τη σεξουαλική βία. Όταν όμως τον Μάιο του 1972 αναφέρθηκε το όνομα της ταινίας σε μια υπόθεση σφαγιασμού ανηλίκου σε ανήλικο, ήταν μόνο η αρχή για τη σύνδεσή της με κάποια απεχθή ακόμα εγκλήματα (σε έναν βιασμό, πχ, οι δράστες τραγουδούσαν “Singin’ in the Rape”), και τα ΜΜΕ κατηγόρησαν ευθέως το φιλμ ως αρνητική επιρροή για τη νεολαία. Και ήταν ο ίδιος ο Kubrick που επέβαλε στη Warner Bros να αποσύρει την ταινία του από τη Μεγάλη Βρετανία, χωρίς όμως να αποδέχεται ότι η τέχνη είναι υπεύθυνη για εγκλήματα. Επί 27 χρόνια ήταν πολύ δύσκολο κανείς στη χώρα να βρει και να παρακολουθήσει την ταινία, κάτι που άλλαξε το 1999, μετά τον θάνατο του δημιουργού της. Κάτι ανάλογο έγινε και στην Ιρλανδία, ενώ υπήρχαν και αρκετές άλλες χώρες που απαγόρευσαν την προβολή της.
Μαζί με μια σειρά φιλμ από το Μπόνι και Κλάιντ του 1967 ως και το 1971, η ταινία αποτελεί ορόσημο της αλλαγής στάσης του κινηματογράφου σε σχέση με την απεικόνιση της βίας. Μαζί, όμως, οι αρχικά ανάμεικτες κριτικές έχουν πλέον σταθερά θετικό πρόσημο, ενώ η cult φήμη του είναι από τις πλέον ισχυρές στην 7η τέχνη. Άλλωστε και στην εποχή του είχε αποτελέσει μια μεγάλη εμπορική επιτυχία, με έσοδα 114 εκατομμύρια δολάρια, έναντι κόστους των μόλις 1,3.

Μουσικά Παραλειπόμενα

Το κεντρικό μουσικό θέμα είναι μια διασκευή της Wendy Carlos πάνω στο Music for the Funeral of Queen Mary του Henry Purcell (1695). Η Carlos πάντρεψε την κλασική με την ηλεκτρονική μουσική, ακόμα κι αν τα περισσότερα από όσα συνέθεσε δεν ακούστηκαν επί της ταινίας (υπάρχουν στο άλμπουμ Walter Carlos’ Clockwork Orange). Ιστορία έγραψε και το March from A Clockwork Orange, που δεν τίποτα άλλο από ερμηνεία της Carlos επί της 9ης Συμφωνίας του Ludwig van Beethoven. Ακούγονται ακόμα αποσπάσματα από Gioachino Rossini και Edward Elgar, αλλά και το Singin’ in the Rain στην αυθεντική του εκδοχή.
Ο Kubrick είχε ζητήσει από τον Roger Waters των Pink Floyd αν θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει μουσικά στοιχεία από το άλμπουμ του γκρουπ, Atom Heart Mother. Ο Waters αρνήθηκε, υπό τον φόβο πως η μουσική του θα αλλοιώνονταν κατά το δοκούν από τον σκηνοθέτη για χάρη του μοντάζ. Όταν μετά από λίγο καιρό βρέθηκε ο Waters στη θέση να ζητήσει από τον Kubrick τη χρήση ήχων από το 2001: Η Οδύσσεια του Διαστήματος, ήταν η σειρά του σκηνοθέτη να αρνηθεί…

ΚΡΙΤΙΚΗ

Κριτικός: Γιώργος Ξανθάκης
Έκδοση Κειμένου: 4/7/2024

Αναμφίβολα ο βασικός λόγος για τον οποίο το σινεμά του Stanley Kubrick άφησε ανεξίτηλο το στίγμα του στη συλλογική συνείδηση είναι η διαχρονική υπόστασή του: υπερβαίνοντας τις ιστορικές συνθήκες, κατανοούμε τον αμετάβλητο ανθρώπινο παράγοντα, ανακαλύπτοντας τις σταθερές μεταξύ διαφορετικών εποχών, κοινωνιών και πολιτισμών, από την αρχαία Ρώμη έως τον 18ο αιώνα, από τον «Μεγάλο Πόλεμο» μέχρι το Βιετνάμ. Ωστόσο, η ταινία που περισσότερο από τις άλλες ανήκει στην εποχή μας είναι το «Κουρδιστό Πορτοκάλι» (1971).

Για τον Kubrick, το «Κουρδιστό Πορτοκάλι» ήταν μια «στιγμή ελευθερίας» ανάμεσα σε δύο τιτάνια έργα, το «2001: A Space Odyssey» (1968) και το «Barry Lyndon» (1975), αλλά και στη ματαίωση του μεγαλεπήβολου έργου του για τον Ναπολέοντα, το οποίο ετοίμαζε σχολαστικά από το 1969. Το φιλμ υπήρξε κι ένα ορόσημο σε εκείνη τη φοβερή δεκαετία του 1970, που αποτέλεσε, εξ ορισμού, τη δεκαετία των σκανδαλωδών ταινιών: «Το Τελευταίο Τανγκό στο Παρίσι», «Το Μεγάλο Φαγοπότι», «120 Μέρες στα Σόδομα».

Βασισμένη στο ομώνυμο μυθιστόρημα του Anthony Burgess (του 1962), ένα βιβλίο που έγινε cult λόγω της φουτουριστικής αργκό και της πικρής ειρωνείας του για το πρόβλημα της αστικής βίας, η ταινία βρήκε εντυπωσιακή απήχηση, καθιερώνοντας τον Kubrick ως έναν από τους μεγαλύτερους οραματιστές και σαρκαστικούς ηθικολόγους του σύγχρονου κινηματογράφου. Ωστόσο υπήρχαν και έντονα αρνητικές αντιδράσεις. Ο Kubrick κατηγορήθηκε ως υμνωδός της βίας · η ταινία συνδέθηκε με βιασμούς και φόνους που έγιναν την ίδια εποχή, και η προβολή της απαγορεύτηκε στην Αγγλία μέχρι το 2000.

Το «Κουρδιστό Πορτοκάλι» είναι ένα βαθιά πρωτότυπο έργο που έχει σημαδέψει πολλές γενιές θεατών και έχει εφεύρει ένα εφιαλτικό φουτουριστικό σύμπαν, σαν μια παραμορφωμένη αντανάκλαση της κοινωνίας μας. Με στυλ αποστασιοποιημένου μύθου, αφηγείται τις περιπέτειες του Alex, ενός νεαρού σαδιστή και αμοραλιστή παραβάτη. Γοητευτικός, αγέρωχος, ευφυής αλλά και διεστραμμένος, αποτελεί τον αδιαμφισβήτητο ηγέτη μιας ομάδας απροσάρμοστων νεαρών που από ανία επιδίδονται καθημερινά σε βιασμούς και βανδαλισμούς. Μετά από ένα τραγικό συμβάν και τη σύλληψή του, ο Alex γίνεται εθελοντικά πειραματόζωο μιας θεραπείας που θα τον κάνει αλλεργικό σε κάθε μορφή βίας. Όταν αποφυλακίζεται, ανακαλύπτει ότι οι γονείς του έχουν υπενοικιάσει το δωμάτιό του. Χωρίς να μπορεί να αντιδράσει, θα πρέπει να υποστεί βία από εκδικητικούς ζητιάνους, παλιούς συντρόφους του που έγιναν αστυνομικοί και από κάποια από τα θύματά του. Το πείραμα πέτυχε αλλά το σωφρονιστικό σύστημα τον μετέτρεψε σε «κουρδιστό πορτοκάλι», σε μηχανικό άνθρωπο χωρίς βούληση και προσωπική ελευθερία, που δεν μπορεί καν να υπερασπιστεί τον εαυτό του. Σύντομα γίνεται πιόνι μεταξύ των πολιτικών: εκείνων που επιδιώκουν να ενισχύσουν τις ενέργειες της κυβέρνησης και εκείνων που θέλουν να την ανατρέψουν…

Η αφήγηση δομείται από τρία κεφάλαια που αφορούν το εσωτερικό ταξίδι του Alex: από την παραβατικότητα, στην κρατικά ελεγχόμενη ηθική και πίσω στην ελεύθερη βούληση. Η χρήση της δικής του φωνητικής αφήγησης παρέχει μια εικόνα για τη διεστραμμένη ψυχή του, και καλεί το κοινό να ενδιαφερθεί με την οπτική του, παρά την τερατώδη συμπεριφορά του. Το πρώτο κεφάλαιο αποτελεί μνημείο του κινηματογράφου, αλλά προοδευτικά τα δυο επόμενα κεφάλαια ρέπουν προς μια σεναριακή σχηματικότητα που παραπέμπει σε μηχανισμό απόδειξης μαθηματικού θεωρήματος.

Οπτικά η ταινία είναι μεγαλειώδης, με εικόνες που έχουν περάσει στο συλλογικό ασυνείδητο ακόμη και όσων δεν την έχουν δει. Είναι μια φουτουριστική σπουδή πάνω στη βία, τόσο των συμμοριών όσο του κράτους και του σωφρονιστικού συστήματος. Η χειμαρρώδης, χορευτική ροή της κίνησης της κάμερας γιορτάζει τη βαναυσότητα της ωμής δύναμης. Οι συμμορίες αντιμετωπίζουν η μία την άλλη σε κατάσταση άγριας έκστασης από τη χρήση ναρκωτικών και βυθίζονται σε ένα μπαλέτο εκθαμβωτικής βίας, συγχρονισμένοι στη μουσική των Rossini και Beethoven. Το οπτικό στυλ είναι καθηλωτικό, με έντονα χρώματα, συμμετρικές συνθέσεις των κάδρων, ευρυγώνιες παραμορφωτικές λήψεις, στυλιζαρισμένους φωτισμούς που δημιουργούν μια σουρεαλιστική και απόκοσμη ατμόσφαιρα που ενισχύει το δυστοπικό σκηνικό.

Μετά την κυκλοφορία του, το «Κουρδιστό Πορτοκάλι» ήταν ιδιαίτερα αμφιλεγόμενο λόγω της γραφικής βίας και του ρητού περιεχομένου του. Πυροδότησε πολλές συζητήσεις σχετικά με τη λογοκρισία, τον αντίκτυπο των μέσων ενημέρωσης στη συμπεριφορά και τις ηθικές επιπτώσεις της πλύσης εγκεφάλου. Το πρόβλημα βρίσκεται στην αμηχανία που προκαλεί στον σκεπτόμενο θεατή που θέλει να δει βαθύτερα από τις οπτικά μεγαλειώδεις εικόνες. Γυρισμένη σε μια εποχή όπου η βίαιη δράση ήταν σύμφυτη με τον πολιτικό ακτιβισμό, προκάλεσε σκάνδαλο καθώς απεικόνιζε δολοφονίες και βιασμούς χωρίς ουσιαστική πρόθεση, λες και η διαχωριστική γραμμή μεταξύ σωστού και λάθους έχει εντελώς εξαφανιστεί. Το κράτος επεμβαίνει για να αποκαταστήσει τα όρια, φροντίζοντας να τιμωρεί και να ευνουχίζει αντί να διορθώνει και να εκπαιδεύει. Επιβάλλοντας ένα σύστημα αξιών που δεν προκύπτει από κανέναν ηθικό προβληματισμό, καταλήγει να νομιμοποιεί τις επιδρομές των χούλιγκαν. Το καλό και το κακό γίνονται τελικά αφηρημένες και εναλλάξιμες έννοιες.

Ο Kubrick είχε πάντοτε την τάση να παίρνει τα μυθιστορήματα άλλων και να τα αναδιαμορφώνει ώστε να ταιριάζουν με το προσωπικό καλλιτεχνικό του όραμα. Ωστόσο, ο Burgess αποδοκίμασε την απόφαση του σκηνοθέτη να περικόψει το τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου, όπου αφήνεται να εννοηθεί ότι ο Alex αποφασίζει αυτόβουλα να εγκαταλείψει το έγκλημα και να γίνει παραγωγικό μέλος της κοινωνίας. Στην απαισιόδοξη εκδοχή του Kubrick, ο Alex ουσιαστικά δεν αναμορφώνεται ποτέ. Έτσι ο θεατής αισθάνεται αβέβαιος και απορημένος απέναντι στο μήνυμα της ταινίας. Υπάρχει κάποια ηθική ασάφεια απέναντι στη βία; Ή ο Kubrick είναι απλά ηθικολόγος, που δείχνει με το δάχτυλό του όλους εμάς ως υπαίτιους για το κακό που εγγενώς υπάρχει στην κοινωνία;

Αν και αρκετά μεγαλύτερος από τον 15χρονο χαρακτήρα του Alex, ο Malcom McDowell παραδίδει μία από τις πιο εμβληματικές ερμηνείες της δεκαετίας του 1970. Το ερμηνευτικό του χάρισμα και η μαγνητική του έλξη δημιούργησαν ένα βαθύτατα αμφίθυμο αποτέλεσμα: ακόμα και όταν διαπράττει τις πιο ασυγχώρητες φρικαλεότητες, τείνουμε διεστραμμένα να αγκιστρωθούμε πάνω του. Σπάνια έχουμε δει τέτοια απόδοση ρόλου, τέτοιας ακρίβειας, τέτοιας ποιότητας. Ο ίδιος ο McDowell παραδέχτηκε: «Υπάρχουν ορισμένοι ρόλοι στη ζωή σου που γεννήθηκες να παίζεις: αυτός ήταν ένας από αυτούς τους ρόλους!»

Το «Κουρδιστό Πορτοκάλι» αποτελεί μια φουτουριστική σπουδή πάνω στη βία, τόσο των συμμοριών όσο και του κράτους και του σωφρονιστικού συστήματος. Το ακραίο στιλιζάρισμα, η ντελιριακή χρήση της μουσικής, η χορογραφική απεικόνιση της βίας, το σουρεαλιστικό χιούμορ ιδιαίτερα κατά την απεικόνιση των βιαιοτήτων εκπέμπουν μια απόκοσμη και ανατριχιαστική σαγήνη. Και εδώ τίθεται ένα ηθικό ζήτημα: μπορεί η βία της ταινίας να επηρεάσει θεατές που συστηματικά παραποιούν τη νιτσεϊκή φιλοσοφία, για να υποστηρίξουν τη βαρβαρότητα στο όνομα ενός θολού αντικομφορμισμού;

Στο σαρκαστικό και ειρωνικό φινάλε της ταινίας, οράματα οργίων επιστρέφουν στο μυαλό του Alex, που έχει ξαναβρεί την ελεύθερη βούλησή του · γιατί γι’ αυτόν «είναι καλύτερο να βασιλεύεις στην κόλαση παρά να υπηρετείς στον Παράδεισο».

Βαθμολογία: