Συντάκτης: Γιώργος Ξανθάκης

O σκηνοθέτης και σεναριογράφος Billy Wilder γεννήθηκε στις αρχές του 20ού αιώνα σε μια περιοχή της Αυστροουγγρικής Αυτοκρατορίας, η οποία περιοχή ανήκει τώρα στην Πολωνία. Έζησε στη Βιέννη, όπου εργάστηκε ως δημοσιογράφος, εγκαταλείποντας την αρχική ιδέα των νομικών σπουδών. Μετακόμισε στο Βερολίνο, όπου από το 1929 άρχισε να συμμετέχει στη συγγραφή σεναρίων. Η άνοδος του εθνικοσοσιαλιστικού κόμματος του Χίτλερ στην εξουσία τον ανάγκασε να φύγει και να εγκατασταθεί αρχικά στο Παρίσι και στη συνέχεια στις ΗΠΑ (ο Wilder ήταν εβραϊκής καταγωγής). Έχοντας ξεκινήσει την καριέρα του στη γερμανική μηχανή κινηματογράφου (UFA) στις αρχές της δεκαετίας του ‘30, ο Wilder είχε ένα πλεονέκτημα όσον αφορά την εικόνα και το στυλ, επειδή το μεγαλύτερο μέρος της «mise en scene» του νουάρ προήλθε από γερμανικές εξπρεσιονιστικές ταινίες στα τέλη της δεκαετίας του ’20 και στις αρχές της δεκαετίας του ‘30. Ωστόσο, εκεί που διαφοροποιείται από τους γερμανούς σύγχρονους του, είναι η ευφυής γραφή και η καυστική αίσθηση του χιούμορ.

Αν και δεν συνδέθηκε ποσοτικά πολύ με το φιλμ νουάρ, συνέβαλε σημαντικά στο είδος με το μοναδικό του μείγμα από σκοτεινά θέματα, κυνικό χιούμορ, αιχμηρούς διαλόγους, ισχυρούς χαρακτήρες και τη βαθιά γνώση της ανθρώπινης κατάστασης. Τα νουάρ του Wilder εκτείνονται σε διάφορα είδη και αναμειγνύουν είδη, αλλά κρατούν έναν πυρήνα κυνισμού, σκοτεινής κοσμοθεωρίας και το αναπόφευκτο των τραγικών φινάλε. Με το πέρασμα του χρόνου, οι ταινίες του στιλιστικά γίνονται όλο και πιο φωτεινές: από τις βαριές σκιές του «Double Indemnity» στην κατάμαυρη  μισανθρωπική  σάτιρα του  «Sunset Boulevard» έως το βάναυσο ηλιακό φως που κατακαίει τα πάντα στο «Ace in the Hole».

Το «Double Indemnity» (1944) αποτελεί μια αποθέωση του φιλμ νουάρ, με την αφήγηση να γίνεται με αναδρομές και με χρήση voice-over. Ο εξαιρετικός Fred MacMurray ερμήνευσε τον βαριεστημένο ασφαλιστή που συνωμοτεί με τη σέξι σύζυγο (Barbara Stanwyck) ενός υποψήφιου πελάτη για να ασφαλίσει τον σύζυγό της, να τον σκοτώσει, να πάρουν τα χρήματα και να τα ξοδέψουν μαζί.

Στη συνέχεια ο Wilder χαλάρωσε ακόμη περισσότερο τα είδη, εμποτίζοντας τα με μια πικρή επίγευση, γυρίζοντας ένα μελόδραμα σαν κλασικό νουάρ. Πρόκειται για το «The Lost Weekend» (1945), ένα  οδυνηρό και συνταρακτικό  πορτρέτο της μάχης ενός αλκοολικού επίδοξου συγγραφέα (Ray Milland) που βυθίζεται σε ένα σαββατοκύριακο υπερβολικής κατανάλωσης αλκοόλ και απόγνωσης. Το φιλμ διακρίνεται για τον έντονο ρεαλισμό, το ψυχολογικό βάθος και τις δυνατές ερμηνείες του.

Το «Sunset Boulevard» (1950) στρέφει το βλέμμα του στην ίδια την κινηματογραφική βιομηχανία, απεικονίζοντας την καυστική ιστορία ενός άνεργου σεναριογράφου (William Holden) που μετακομίζει στο σπίτι της πρώην σταρ του «βωβού» Norma Desmond (Gloria Swanson) για  να γράψει το «σενάριο-όχημα» της επιστροφής της. Την ιστορία αφηγείται ένα πτώμα, το οποίο φαίνεται να επιπλέει στην πισίνα στην ανεξίτηλη σκηνή έναρξης. Αξιοσημείωτη είναι η συμμετοχή του μεγάλου σκηνοθέτη Erich von Stroheim στον ρόλο του μπάτλερ, πρώην συζύγου και πρώην σκηνοθέτη της Norma.

Το «Ace in the Hole» (αλλιώς: «The Big Carnival») (1951) είναι ένα σκοτεινό και κυνικό δράμα που εξερευνά τον ρηχό εντυπωσιασμό των μέσων ενημέρωσης και τη διαφθορά της ανθρώπινης φύσης. Η ταινία ακολουθεί έναν κυνικό δημοσιογράφο (Kirk Douglas) που εκμεταλλεύεται ένα τραγικό ατύχημα εξόρυξης για να σώσει τη δική του καριέρα, και διακρίνεται για τα δύσκολα κοινωνικά του σχόλια, τους ηθικά διφορούμενους χαρακτήρες και τη ζοφερή άποψη της ανθρώπινης φύσης. Τολμηρή και προφητική, υποτιμήθηκε στην εποχή της αλλά η φήμη της αυξάνεται με την πάροδο του χρόνου.

Αρκετά νουάρ στοιχεία διαθέτει και το «Witness for the Prosecution» (1957), ένα εξαιρετικά δομημένο δικαστικό δράμα βασισμένο σε ένα θεατρικό έργο της Agatha Christie. Ο Tyrone Power ερμηνεύει έναν ύποπτο για δολοφονία που πείθει έναν άρρωστο αλλά ικανό δικηγόρο (Charles Laughton) να τον υπερασπιστεί. Η πιστή αλλά μυστηριώδης σύζυγος του κατηγορούμενου (Marlen Dietrich) είναι το μοναδικό του άλλοθι .

Ο Wilder ξεπέρασε τα στενά όρια του είδους, εμφυσώντας πικρό κυνισμό και ηθική ασάφεια, μέσω ενός ιδιότυπου συνδυασμού σκοτεινών θεμάτων, οξύτατης κοινωνικής κριτικής και καινοτόμων τεχνικών αφήγησης. Οι ταινίες του εξερευνούν το σκοτεινό υπόβαθρο της κοινωνίας και εμβαθύνουν στην πολυπλοκότητα των ελαττωματικών χαρακτήρων. Ο αιχμηρός και αξιομνημόνευτος διάλογος σε συνδυασμό με την επιδέξια χρήση της αφηγηματικής δομής πρόσθεσαν βάθος και πολυπλοκότητα στις νουάρ ταινίες του. Πέρα από τη μαεστρία του στην αφήγηση, η επίδραση του Wilder στο φιλμ νουάρ επεκτάθηκε στη σκηνοθεσία και το οπτικό του στυλ. Χρησιμοποίησε επιδέξια σκιές, χαμηλών τόνων φωτισμό και εκφραστική κινηματογράφηση για να δημιουργήσει μια αίσθηση ανησυχίας. Οι συνεισφορές του στο φιλμ νουάρ βοήθησαν στον επαναπροσδιορισμό του είδους, ωθώντας το πέρα από τα παραδοσιακά του όρια και διευρύνοντας τις θεματικές και αφηγηματικές του δυνατότητες. Η ικανότητά του να εξισορροπεί το σασπένς, το σκοτεινό χιούμορ και την κοινωνική κριτική θέτουν ένα πρότυπο που συνεχίζει να επηρεάζει τους μεταγενέστερους σκηνοθέτες στη σφαίρα του φιλμ νουάρ και όχι μόνο.

Ο Wilder ήταν πολυμαθής και ιδιοφυής, ένα λαμπρό και ελεύθερο πνεύμα  ευρωπαϊκής κουλτούρας που κατάφερε να κυριαρχήσει στον εξαιρετικά ανταγωνιστικό χώρο του κλασικού Χόλιγουντ, αφήνοντας ως κληρονομιά ένα από τα πιο συνεκτικά, απολαυστικά και επιδραστικά έργα στην ιστορία του αμερικανικού κινηματογράφου. Αποτελεί ίσως τον πιο ευέλικτο δημιουργό στην ιστορία του κινηματογράφου. Αν και «μάστορας της αμερικανικής κωμωδίας», έγραψε και σκηνοθέτησε τα αριστουργηματικά νουάρ μελοδράματα «Double Indemnity» και «Sunset Boulevard». Αν και «σκληροτράχηλος δραματουργός», δημιούργησε το «Some Like It Hot», την πιο αστεία ταινία που έγινε ποτέ. Αν και «μέγας κυνικός», μας βύθισε στον λυρικό ρομαντισμό των «Love in the Afternoon» και «Τhe Apartment». Αν και «κλασικός ρομαντικός», μας έφερε αντιμέτωπους με τον βάναυσο νατουραλισμό του «Ace in the Hole».

Αυτή η «ατελής ιδιοφυΐα» έχει αποδειχθεί απόλυτα κυρίαρχος όλων των πτυχών της κινηματογραφικής γλώσσας, ικανός να αφηγηθεί μια ιστορία μέσα από το λαμπρό οπτικό του στυλ και τον απαράμιλλο διάλογό του. Και παρόλο που οι χαρακτήρες, οι τοποθεσίες, ο τόνος και τα είδη μπορεί να αλλάζουν, το σύνολο του έργου διαθέτει ένα σταθερό θεματικό άξονα και συνθέτει μια κατά Balzac «Ανθρώπινη Κωμωδία». Μέσα από το δράμα και τη φάρσα, τον ρομαντισμό και την απόγνωση, αυτό που παρακολουθούμε, όπως σε κάθε μεγάλη τέχνη, είναι μια αντανάκλαση του εαυτού μας, το όραμα της ζωής μας με όλες τις πτώσεις και τους θριάμβους μας. Και ακόμη και στις πιο αδύναμες ταινίες του είναι εμφανές το «άγγιγμα Wilder», που θυμίζει το «Lubitch Touc» του μέντορά του. Όσο για τη φθίνουσα ποιότητα των ταινιών του όσο περνούσαν τα χρόνια, τι σημασία έχει; Όπως στο φινάλε του «Some Like It Hot», ο Joe Brown θα σχολίαζε: «Κανείς δεν είναι τέλειος»!