Συντάκτης: Σταύρος Γανωτής

Ο ελαιοχρωματιστής βάφει, ο οικοδόμος χτίζει, ο μάνατζερ μανατζάρει… ο κριτικός;  Ο κριτικός κινηματογράφου-τέχνης είναι ένα από τα πιο παρεξηγημένα επαγγέλματα, ακριβώς γιατί δεν είναι απόλυτα κατανοητή η φύση και ο σκοπός της εργασίας του. Συχνά κάποιος θα αναρωτηθεί αν χρειάζονται καν οι κριτικοί, κι αν προσφέρουν επί της ουσίας κάτι. Τώρα βέβαια καλούμαι εγώ για να ανατρέψω αυτή την απορία, όντας μέσα στο επάγγελμα, και ίσως σας αφήσω ακόμα δύσπιστους, υποψιασμένοι πως ευλογώ τα γένια μας… Δεν χάνω να προσπαθήσω…

Αντίθετος φανατικά με την άποψη πως μια κοινωνία πρέπει να αστυνομεύεται όλο και περισσότερο, παρά να ψάχνει τρόπους να εξυγιάνει τα πνεύματα (κάτι το οποίο αν προσπαθούσε, θα το κατάφερνε), ξεκινάω λέγοντας πως η κριτική είναι εν πρώτης η «αστυνομίας της τέχνης». Ο πρωταρχικός ρόλος της είναι να ελέγξει το αντικείμενο-καλλιτέχνημα-προϊόν πριν αυτό φτάσει στα μάτια, τα αυτιά και κυρίως τις συνειδήσεις μας. Είναι ένα απαραίτητο φιλτράρισμα που περισώζει υπολήψεις, θάβει σκάρτα υποπροϊόντα, αναδεικνύει αυτό που επιβάλλεται να έρθει σε επαφή με το σύνολο της κοινωνίας. Δεν είναι απαραίτητα το διδακτικό αυτό που πρέπει να αρπάξει μια κοινωνία από την τέχνη, αλλά και το ορθά ψυχαγωγικό, όντας η ψυχή το κέντρο της ανθρώπινης υπόστασης. Αυτό το φίλτρο είναι καμωμένο από άκαμπτο ορθολογισμό, γενική μόρφωση, πάθος για την τέχνη, θεωρητική εξειδίκευση πάνω στον καλλιτεχνικό τομέα που ασχολούμαστε, απόλυτη αντικειμενικότητα (ακόμα κι αν κάποιες στιγμές δεν συμβαδίζει με τις ορέξεις μας) και αγάπη προς το κοινό όπου απευθυνόμαστε.

Η πεμπτουσία όμως του να είναι κάποιος ουσιαστικός στην κριτική του θεώρηση, είναι το να προτρέπει και τους άλλους-αναγνώστες του να γίνουν κι αυτοί το ίδιο. Σε αυτό τον σύγχρονο κόσμο, όπου αρχίζουν και μειώνονται οι ιδεολογικές προτάσεις και οι κοσμοθεωρίες, ο κριτικός έχει ευθύνη να κατευθύνει, κατά βούληση, το κοινό και να το βάλει στη χρυσή διαδικασία της σκέψης. Μια κοινωνία γίνεται καλύτερη όταν κινείται η κριτική της θεώρηση, όταν εκφέρει άποψη για πράγματα έξω από το σπίτι της, όταν εντέλει ενεργεί πάνω στα αποτελέσματα αυτών των σκέψεων. Καλό το οπτικό ή ηχητικό φαινόμενο, αλλά το κείμενο είναι αυτό που υποχρεώνει το μυαλό να κινηθεί περισσότερο από όλα. Η σωστή κοινωνία δεν θα χτιστεί από λίγους, δεν θα ηγηθεί από έναν, θα είναι αποτέλεσμα ενός ενεργού συνόλου πολιτών που έχουν μάθει να απαιτούν, να ζητούν, να ορθώνουν ανάστημα, αλλά πρώτα από όλα να σκέφτονται ορθά…

Αν τα παραπάνω σάς μοιάζουν κάπως υπερβολικά και πάλι δεν έχετε πειστεί για την αξία της ύπαρξης της κριτικής, υπάρχουν κι άλλοι λόγοι… Πρώτον, η κριτική είναι κι αυτή μια μορφή μικρής τέχνης. Ο κριτικός αφήνει τις αισθήσεις του (πρωταρχικό συστατικό στην τέχνη) να επεξεργαστούν το αντικείμενο που ελέγχει, κι έπειτα πλάθει ένα δοκίμιο πάνω σε αυτό. Είναι μια εγκεφαλική διαδικασία που δεν μπορεί να αποδοθεί εξίσου από όλους καλά κι αυτό ξεχωρίζει τον έναν κριτικό-καλλιτέχνη από τον άλλον. Αυτός που θα σας κάνει να μπείτε περισσότερο στη διαδικασία της σκέψης, είναι κι ο πετυχημένος. Αυτός που θα αγγίξει τον παλμό σας, χωρίς να χρειαστεί να σας κάνει χάρες, είναι ο αληθινά καλός. Αυτός που θα σας οδηγήσει, αναπλάθοντας πνεύμα σε σύμπραξη με τον δημιουργό τής κάθε ταινίας που αναλύεται, είναι ο αριστουργηματικός.

Υπάρχει κι ο βασικός λόγος της τοποθέτησης του αντικειμένου-καλλιτεχνήματος στον ιστορικό του χώρο. Υπάρχουν εφήμερα θεάματα που το σωστό «θάψιμο» τα καταχωνιάζει στη λήθη που τους αξίζει. Άλλα πρέπει να πάρουν παράταση χρόνου, γιατί κάποια αξίζουν περισσότερο και, κυρίως, άλλα πρέπει να αναδειχτούν αθάνατα. Οι ταινίες που αντέχουν στον χρόνο είναι οι λεγόμενες κλασικές, και αυτή την ιδιότητα μια ταινία την κερδίζει είτε κερδίζοντας υπερβολική μερίδα του κοινού, είτε όταν αναδεικνύεται από τη μεγάλη μάζα των κριτικών. Τα περισσότερα αριστουργήματα, που τους αρμόζει μια αιώνια ζωή, δεν (και το «δεν» το τονίζω) βρήκαν κυρίως ανταπόκριση από το κοινό, αλλά από την κριτική. Εδώ μπαίνει και άλλος ένας ρόλος του κριτικού, αυτός του εκπαιδευτή πάνω στην τέχνη. Η τέχνη δεν είναι απλός όρος και δεν μπορεί ο καθένας άμεσα να τον αγγίζει. Μετά όμως από εκπαίδευση (την οποία πήραμε κάποτε κι εμείς και γερνάμε παίρνοντας ακόμα κι άλλη), αυτό είναι δυνατόν να ευοδωθεί. Η καλή κοινωνία ξέρει να βλέπει και να ξεχωρίζει την καλή τέχνη. Η καλή κοινωνία ξέρει αυτό που κάνει ένα καλλιτέχνημα να διαφέρει από ένα προϊόν. Η καλή κοινωνία ξέρει να ξεχωρίζει αν ακόμα κι ένα προϊόν αξίζει αναγνώρισης.

Πάντα να αμφισβητείτε και να ελέγχετε αυτό που σας παρουσιάζουμε εμείς ή ο καθένας. Ποτέ όμως μην το προσπερνάτε, όταν φυσικά υπογράφεται επώνυμα και με υπευθυνότητα. Ο κριτικός δεν είναι εχθρός του κοινού, ζει από αυτό και αναπνέει όταν πετυχαίνει την αναγνώριση από αυτό. Μπορεί κάποιοι να θεωρούν ότι αυτοαποκαλούμαστε ελίτ που βλέπει τσάμπα ταινίες, όμως, πιστέψτε με, είναι πολύ διαφορετικός κι ελάχιστα διασκεδαστικός ο τρόπος που εμείς βλέπουμε αυτά τα έργα. Προσωπικά, μετά από τόσες χιλιάδες έργα έχω χάσει τον όρο «απλή ψυχαγωγία» και γεμίζω το μυαλό μου με μύριες σκέψεις-συγκρίσεις και νοητές προτάσεις όταν τα παρακολουθώ.

Τελειώνοντας (αλήθεια το λέω, μην ξεροβήχετε), καταλήγω στο ότι η κριτική τέχνης είναι απαραίτητη τόσο για την τέχνη την ίδια, όσο και για αυτούς που έρχονται σε επαφή με αυτήν. Μην πυροβολείτε λοιπόν έτσι εύκολα τον πιανίστα, καλύτερα ανοίξτε διάλογο μαζί του, ειδικά όταν φαίνεται ότι ξέρει καλό πιάνο…